Аннотация. В статье впервые рассматривается лексика похоронного обряда крымскотатарского языка. Определяется состав лексики похоронного обряда и дается семантическая классификация. В результате выделяется 10 групп и анализируются синонимические ряды лексем.

Ключевые слова: похороны, похоронный обряд, лексическая единица, семантическая группа, парадигматическая связь, синонимический ряд.

Къырымтатар тилинде дженазе мерасиминен багълы лексиканынъ семантик хусусиетлери

Аннотация. Макъаледе ильк сефер къырымтатар тилинде дженазе мерасиминен багълы лексика бакъыла. Дженазенен багълы лексиканынъ теркиби къайд этилип, семантик джеэтинден таснифи бериле. Нетиджеде 10 группа айырыла ве манадаш кельген лексемаларнынъ сыралары талиль япыла.

Анахтар сёзлер: дженазе, дженазе мерасими, лексик бирлем, семантик группа, парадигматик мунасебет, синонимик сыра.

Меселенинъ къоюлувы. Эр чечекнинъ озь къокъусы олгъан киби, эр эвнинъ бир низамы олгъан киби, дюньяда яшагъан эр бир халкънынъ озь дини, медениети, адети бар. Олар озюне хас олгъан хусусиетлеринен, озьгюнликлеринен миллетнинъ аятыны яраштыралар. Эр бир халкънынъ, айрыджа инсанларнынъ да, аятында урф-адетлерни кутьмек меселеси гъает муим сайыла. Къырымтатар халкъында эр бир мерасим озьджесине кечириле: той оюннен, дженазе мерасими исе агълап яраштырыла. Бу эвель-эзельден халкъымызнынъ аятий амелиятында ер тута. Хусусан, эвель заманларда «такъмакъчы» деген зенаат бар эди. Такъмакъчылар дженазеде агъламакъ ичюн хызмет эте эдилер, амма земаневий аяткъа кельгендже бу зенаат гъайып олып кетти. Демек, вакъыт кече, адетлернинъ базы хусусиетлери денъише биле.

Къадимий девирге аит олып, бугунь элимизде тюрк эдебияты орьнеги оларакъ билинген, сагъу киби эсерлер айырыла. Сагъу – матем мерасимлеринде бир къараманнынъ олюми узеринде идж-ра этильген эсерлер. Сагъуларда ольген къараманнынъ артындан онынъ йигитлиги, эрдемлиги айтылыр, яни сагъуларда дюньяда къалгъан достларнынъ зар чекилюви, кедерлиги анълатылыр. Мисаль оларакъ, «Альп Эр Тонга сагъусы» – м.э. VII асырларда яшагъан тюрк къараманы акъкъында уйдурылгъан манзуме.

Эдебиятнынъ талили. Къырымтатар тильшынаслыгъында дженазе мерасимининъ лексикасы айрыджа огренильмеди. Бу лексиканы тек диннен багълы китапларда, лугъатларда расткетирмек мумкюн. Бойле китапларнынъ базылары булардыр: Э. Акмоллаева тарафындан терджиме этильген «Динний хитабиет» [1], Р. Фазылнынъ «Динний сёзлер ве анълатувлар лугъаты» [2], С. Усеиновнынъ «Словарь религиозных терминов, связанных с мусульманским вероучением», Черкез-Алининъ «Башташ язылары» бейитлери [3], Аджи Нурий эфендининъ «Дженазе мерасими ве къабир зиярети» [4] ве дигерлери. Корьгенимиз киби, илим саасында шу мевзугъа багъышлангъан араштырмаларнынъ сайысы чокъ дегиль.

Ишнинъ макъсады – къырымтатар тилинде дженазе мерасиминен багълы лексиканы топлап, семантик джеэтинден тед-къикъ япмакътыр.

Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Къырымтатар халкъында, башкъа халкъларда киби, дин ве адет озьара сыкъы багълыдыр. Тарих узеринде асырлар бою эр бир мусульман халкъында диний мерасимлернинъ отькерилювинде урф-адетлернинъ тесири иле пейда олгъан базы мерасимлер козетиле. Яшайышта чокъ алларнен, ибадетлернен багълы эр халкънынъ дженазе мерасиминен багълы гъает уйгъун адетлери бар ве эр миллетнинъ урф-адетлеринде белли бир фаркълылыкълар бар, яни дини ве шариаты бир олса да, мусульман халкъларнынъ урф-адетлери тюрлюдир.

Умумен, дженазе мерасими, хусусан инсаннынъ олюминен багълы дуа мерасимлери, бутюн мусульман халкъларында тюрлю-тюрлю алынып барыла ве чешит шекильде тешкиль этиле, амма дженазенен алякъалы мерасимлер Ислям динине, онынъ диний къанунларына, шариат къаиделерине эсаслана.

Къырымтатар тилинде дженазе мерасиминен багълы 115 лексема айырыла. Меселя, азраиль [5, с. 49–50] – джан алыджы мелек; кефинлик – вефат эткен мусульманны ювулгъан сонъ сармакъ ичюн азырлангъан басма; къыркълама – къырымтатарларда шекилленген адет боюнджа белли бир ниетнен къыркъ Ясин окъулса, онъа «Къыркълама» дениле. «Къыркълама»лар, адети узьре, «Ясин-и шериф» киби дуаларда хатим этиле. Олю чыкъкъан эвнинъ саиби де дженазе куню бир де бирине «къыркълама» чыкъылмасыны авале эте, сымарлай. О, адам куньде саба намазындан сонъ шу мевтанынъ рухуна бир ясин окъуй. Буны о къыркъ куньгедже девам эте ве бу «къыркълама» мерхумнынъ «къыркъын»да (къыркъынджы куню япылгъан дуада) хатим этиле; мусалла ташы – дженазе намазы къылынмакъ ичюн мевтанен берабер тенешир тахта къоюлгъан махсус ер. «…Бильдигим бир шей вар исе, о да учь айлыкъ икен, аннеджигим тарафындан коюмизинъ джами огюндеки мусалла ташы узеринде быракъылмыш бир къыз эмишим!..»; «…Буюк бир замет иле къалкъты, мусалла ташынынъ узерине серильди…» [6, с. 1–7]; олюмлик / олюмлик богъча / дженазе богъча – ичине кефинлик, сабун, памукъ, ине, йип киби неснелер къоюлыр. Олюмлик богъчасына макъас да къоялар, лякин макъасны кефин бичмек ичюн дегиль де, олю устюне къоймакъ ичюн къоялар ве илх.

Дженазе мерасиминен къайд этильген лексика семантик джеэтинден чешит группаларгъа айырылмасы мумкюн.

1. Дженазе мерасиминен багълы лексика:

а) дженазеден эвель къулланылгъан лексика: абдест алмакъ, кефинлик азырламакъ, дженазе богъчасыны (олюмлик) топламакъ;

б) дженазе кечирильгенде къулланылгъан лексика:мевтаны ювмакъ, олюни кефинлемек, дженазе намазыны къылмакъ, мевтаны джыймакъ, дефин, олюнен сагълыкълашмакъ (ведалашмакъ);

в) дженазеден сонъ къулланылгъан лексика: телькъин бермек, чыракъ якъмакъ, дуа мерасимлерини кечирмек, къыркълама багъышламакъ, мейит къурбаныны чалмакъ.

• Дуанен багълы лексика: «Сув селясы», «Телькъин дуасы», «Ясин».
• Ашнен багълы лексика: эльва, къатлама, шербет.
• Дюньядан кетювнен багълы лексика: ольмек, кечинмек, эляк олмакъ, ёкъ олмакъ, телеф олмакъ, мевт олмакъ, гъайып олмакъ, эджелине етмек1, вефат этмек, мерхум олмакъ.
• Дуйгъуларнен багълы лексика: кедер, мерсие, мерсиеджи, такъмакъчы, аизар, таса, гъам, къасевет, ах (чекмек), зар.
• Тазие бильдирювнен багълы лексика: «Эмир-и Аллах. Башынъыз сагъ олсун», «Достлар сагъ олсун», «Джанына тийсин», теселли, тазие.
• Мевтанен багълы лексика: мевта, олю, мурда, джесет, вуджут, кевде, асаба, мирасчы, беден, кефин.
• Мезарлыкънен багълы лексика: мезар, къабир, син, мезарлыкъ, къабристан, ташлы даир, телькъин бермек (мезарлыкъта къабир башында «Телькъин дуасы» окъулмасы), олюни джыймакъ.
• Дуа мерасимлернинъ кечирилювинен багълы лексика: къыркълама, олюнинъ учю, олюнинъ едиси, олюнинъ къыркъы, олюнинъ элли экинджи геджеси, олюнинъ йылы.
• Дженазеде къулланылгъан мадделер (неснелер): салагъач, мусалла ташы, мусаллахт, макъас, сабун, памукъ, тенешир.

Корьгенимиз киби, дженазе мерасиминен багълы лексика чешит семантик группалларгъа болюне. Бу группаларны тешкиль эткен лексик бирлемлер парадигматик мунасебетлерде де (манадашлыкъ, къаршыманалыкъ киби) булуналар. Тильшынаслыкъта парадигма термини алтында бир де бир алямет эсасында бири-бирине къаршы къоюлгъан ве айны заманда бири-биринен бирлешкен тиль бирлемлернинъ сыныфы, къаидеси пекитиле [7, с. 5].

Меселя, къырымтатар тилинде дженазе мерасиминен багълы «ольмек», «олю», «олюм» сёзлерининъ энъ узун синонимик сыралары айырылды.

«Ольмек» манасыны ташыгъан лексемалар: ольмек, кечинмек, эляк олмакъ, ёкъ олмакъ, телеф олмакъ, мевт олмакъ, гъайып олмакъ, эджелине етмек, вефат этмек, дефин олмакъ, мерхум олмакъ, джан бермек, джандан айырылмакъ, джаныны теслим этмек, къурбан кетмек, феда кетмек, дюньядан отьмек, фаний дюньядан эбедий дюньягъа къавушмакъ, бакъий дюньягъа кетмек, къара ерге кирмек, козюни юммакъ, сонъ нефесини алмакъ, фаний дюньяны терк этмек, эбедий юкъугъа далмакъ. Бу сырада тек манаджа там олгъан синонимлерни дегиль де, манаджа фаркълы олгъан синонимлерни де айырмагъа мумкюн. Мисаль оларакъ, ашагъыдаки сёзлерни алайыкъ: кечинмек, ольмек – джан бермек, къурбан кетмек, феда кетмек – вафат этмек, эляк олмакъ – дефин олмакъ. Кечинмек – вакъыты-сааты кельгендже эджелине етмек. Джан бермек, феда кетмек – озь омрюни бир шей ичюн къурбан этмек (меселя, Ватан ичюн). Вефат этмек, эляк олмакъ – дженкте ольмек. Дефин олмакъ – дженазеде джыйылмакъ (комюльмек).

«Олю» манасыны бильдирген сёзлер: олю, мевта, мурда, джесет, рахметли, кечинген, мейит, мерум/меруме. Бу сырада исе манадаш сёзлернинъ юкъарыда тасвирленген фаркълылыкъ-лары бар: рахметли – дженазеси энди кечкен, яни джыйылгъан олю; мерум/меруме сёзлери арасында джыныс фаркълылыгъы бар.

«Олюм» манасыны ташыгъан сёзлер: олюм, эджель, мевт (олмакъ), мемат, вефат, эляк, фат, телеф. Бу сырада олюм, мемат киби сёзлер манаджа там синонимлер оларакъ къулланылалар. Вефат, эляк – телеф – мевт сёзлерни алсакъ, мында мана джеэтинден фаркълылыкъ дуюла: вефат, эляк – дженкте ольмек; телеф – фаджиалы олюм; мевт – рухнынъ беденден тамам иле айрылмасы.

Нетидже. Дженазе мерасими бутюн тюркий халкъларда, базы бир урф-адет фаркълылыкъларынен, Ислям динине келишкен шекилинде кече.

Тюркшынаслыкъта бир сыра алимлернинъ тедкъикъий ишлерини огренип, лугъатлар теркибинде олгъан келишкен сёзлер ве сёз бирикмелери бакъылды, оларнынъ сырасындан огренильген мевзунен багълы 115 бирлем айырылды. Оларнынъ сырасына сёзлер, сёз бирикмелер, фразеологик ибарелер кирсетильди ве семантик джеэтинден таснифи япылды, синонимик сыралары косьтерильди. Таснифке коре, дженазе лексикасы хусусан дженазе мерасиминен багълы (яни дженазеден эвель, дженазе кечирильгенде ве дженазеден сонъ къулланылгъан) лексика, ашнен багълы лексика, дуанен багълы лексика, дюньядан кетювнен багълы лексика, дуйгъуларнен багълы лексика, тазие бильдирювнен багълы лексика, мевтанен багълы лексика, мезарлыкънен багълы лексика, дженазеде къулланылгъан мадделер (неснелер), дуа мерасимлернинъ кечирилювинен багълы лексика киби 10 группа айырылды, манадаш кельген сёзлернинъ сыралары талиль япылды.

Бойледже, инсаннынъ дюньядан кетювинен багълы меселе къырымтатар халкънынъ медениетинде айры ер ала, шахсен, дженазе мерасимининъ эмиети къырымтатар халкънынъ аятында гъает буюк сайыла.

ЭДЕБИЯТ

1. Динний хитабиет / Э. М. Акмоллаева, Э. Куртумер, А. Исмаилов, Р. Ганиев. – Симферополь : Таврида, 2013. – 280 с.
2. Фазыл, Р. Диний сёзлер ве анълатувлар лугъаты / Р. Фазыл. – Симферополь : Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2004. – 280 с.
3. Черкез-Али. Башташ язылары / Черкез-Али. – Акъмесджит, 1998. – 56 с.
4. Аджи Нурий эфенди. Дженазе мерасими ве къабир зиярети / Аджи Нурий эфенди. – Акъмесджит, 2002. – 82 с.
5. Керменчикли, Дж. Ма-бих-иль ифтихарым – къырымлыкътыр меним гъурурым / Дж. Керменчикли ; сост. Т. Н. Керимов. – Симферополь : Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2005. – 135 с.
6. Айвазов, А. С. Аннеджигим, нердесинъ, кель! [Электрон менба] / А. С. Айвазов. – Тертип ёлу : medeniye.org–kitaphane–AsanSabriAyvazov.
7. Эмирова, А. М. Къырымтатар тили тильшынаслыкъ терминлернинъ лугъаты / А. М. Эмирова, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Симферополь : Сонат, 2001. – 64 с.

Саттарова З.М., Аблякимова А. Н.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2017. – № 1. – С. 73–78.

 4,318 Просмотров,  8 views today