Къырымтатар тили боюнджа XX–XXI асырларгъа аит олгъан лингвистик ишлерде сыфат япыджы аффикслер

Словообразовательные аффиксы имён прилагательных в лингвистических трудах
по крымскотатарскому языку XX–XXI вв.
Аннотация. Макъаледе аффикслеме усулы сыфат япылувынынъ эсас усулы оларакъ талиль этиле. Къырымтатар тили боюнджа XX–XXI асырларгъа аит лингвистик ишлерде сыфат япыджы аффикслери бакъыла.
Анахтар сёзлер: къырымтатар тили, сыфат япыджы аффикслер, адъектив сёз япылувы, аффикслеме усулы.
Аннотация. В статье анализируется аффиксация как основной способ адъективного словообразования. Рассматриваются словообразовательные аффиксы имён прилагательных в лингвистических трудах по крымскотатарскому языку XX–XXI вв.
Ключевые слова: крымскотатарский язык, словообразовательные аффиксы имён прилагательных, адъективное словообразование, аффиксальное словообразование.
Меселенинъ къоюлувы. Къырымтатар тилинде сыфатнынъ лексик-грамматик сынфыны къайд этмек ичюн морфемаларнынъ къурулышы акъкъында меселе бугуньки куньде актуальдир. Огренильген менбаларда сыфат япыджы аффикслернинъ продуктив (мотивленген) я да продуктив олмагъаны (мотивленмегени) эр заман къайд этильмей эди. Грамматикаларда сыфатнынъ сёз япыджы, шекиль япыджы аффикслери толу колемде такъдим этильмеген. Аффикслернинъ регулярлыгъы ве продуктивлиги я да керекли дереджеде акс этильмеген, я да асылында музакере этильмеген.
Макъаленинъ макъсады – къырымтатар тили боюнджа XX–XXI асырларгъа аит олгъан лингвистик ишлерде сыфат япыджы аффикслерни бельгилемек ве талиль этмек.
Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Къырымтатар тилинде сыфатларнынъ япылувы толу огренильмеген ве терен тедкъикъ этильмесини талап эте. Сыфатларнынъ деривациясы акъкъында ве сыфат япылувынынъ айры усуллары акъкъында ильк малюматны XX асырнынъ башында М. Абдулькадир [1], Ш. Бекторе [2], А. Н. Самойлович [3], Б. Чобан-заде [4; 5], Э. Куртмоллаев [6], А. Н. Гаркавец [7; 8] киби алимлернинъ тильшынаслыкънен багълы араштырмаларында тапмакъ мумкюн. Бу ишлерде сыфат япыджы аффикслернинъ джедвели бар, амма оларнынъ тафсилятлы характеристикасы берильмей. Бу аффикслер акъкъында толуджа малюмат Х. Янковский [9], А. М. Меметов [10; 11], Э. С. Акмоллаев [12; 13] ве башкъа земаневий алимлернинъ тедкъикъатларында берильген.
Чокъусы тиллерде, бу джумледен къырымтатар тилинде де, аффикслеме сёз япылувынынъ энъ семерели усулларындан бири деп сайыла. Юкъарыда къайд этильген грамматикаларда такъдим этильген сыфатларнынъ сёз япыджы аффикслерини козьден кечирейик.
-лы / -ли, -лу / -лю – продуктив, чокъманалы аффикс, эр грамматикада къайд этильген, амма чокъусы ишлерде [1–3; 8; 10; 14; 15] бу аффикснинъ семантикасы конкретлештирильмеген. Тек базы тедкъикъатчылар эки-учь маналарыны анълаталар. Бойледже, Х. Янковский [9], бойле аффикслер тек исмий сёз чешитлеринден пейда олгъан сыфатларны мейдангъа кетирелер, деп яза, меселя: сувлу. Муэллиф шивелерде ве лакъырды тильде ренк алямети толу олмагъаныны бильдирген сёзлерде бу аффикс къулланылгъаныны да къайд эте. Меселя: ешилли (яни бираз ешиль) ве башкъ.
Б. Чобан-заденинъ грамматикасында [4] бойле маналар къайд этильген: а) «бир де бир предметке я да шахыскъа аит олгъан хусусиет»: ягълы, бойлу; б) «белли бир ерде яшагъан ве бир де бир шейге мунасебети олгъан»: къырымлы, мектепли.
Э. Куртмоллаев [6] -лы / —ли аффиксининъ айны маналарыны бельгилей, амма ильк негизни даа да тафсилятлыджа тасвирлей: а) исимлерге къошулып, о «негизде бельгиленген» манада сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: ягъмурлы, тузлу; б) хас исимлерге къошулып, о «белли бир ерде яшагъан» манада сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: багъчасарайлы студент; в) сыфатларгъа къошулып, «негизде бельгиленген аляметнинъ олувы» манада сёзлерни мейдангъа кетире, меселя: беязлы.
А. М. Меметов -лы / -ли аффиксининъ дёрт манасыны къайд эте: а) «асыл негизнинъ адында ифаделенген белли бир предмет, кейфиет я да хусусиетнинъ аляметидир»: ягъмурлы яз ве иляхре; б) «адамлар тарафындан къабул этильген къарардан зияде ол-гъан алямет»: тузлу аш ве иляхре; в) «предметке ве аляметке толусынен малик олмагъан»: кучьлю ве иляхре; г) «бир де бир ерге менсюплик аляметине коре кейфиетнинъ ады»: къырымлы ве иляхре [3, c. 107–108].
-сыз / -сиз, -суз / -сюз – продуктив аффикс, «аляметнинъ олмагъаны» манадаки сыфатларны япа, меселя: онъайтсыз ве онъайтлы фаркъланып келелер. Бу аффикснинъ манасы грамматикаларда пекитильген [12; 8; 6; 10; 4; 5; 9].
-лыкъ / -лик, -лукъ / -люк – продуктив аффикс. Х. Янковский [9, c. 122] бойле сая: бу аффикс ярдымынен «вакъыт ве ольчю аляметлери» манасында сыфатлар мейдангъа келелер: кузьлюк ве иляхре. А. Н. Гаркавец исе бу аффиксни къайд эте, амма онынъ манасыны къайд этмей: ёллукъ [8, c. 212].
-дар, -кяр – продуктив олмагъан аффикслер, тек Х. Янковскийнинъ ишинде [9, c. 120–121] бу морфемалар сыфатлар ичюн сёз япыджы оларакъ къайд этиле, меселя: махсулдар, федакяр.
-или / -ылы – продуктив олмагъан аффикс. Бу аффикс Х. Янковскийнинъ [9] ишинде бар, амма манасы конкретлештирильмеген. Фиильге къошулып, сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: асылы.
-вукъ / -вюк – продуктив олмагъан аффикс. Б. Чобан-заде [4] ве Х. Янковскийнинъ [9] грамматикаларында бу аффикс сёз япыджы аффикс оларакъ къайд этиле, меселя: йылтыравукъ. Амма базы мисаллерде бу аффикслер земаневий къырымтатар тилинде исим япыджы аффикслер оларакъ бельгилене, меселя: джылавукъ.
-гир – продуктив олмагъан аффикс. Семантикасы ачыкъланмай, меселя: сезгир.
-ер / -ир – продуктив олмагъан аффикс, меселя: бенъзер. Аффикснинъ манасы ачыкъланмагъан.
-ыкъ / -ик – продуктив олмагъан аффикс. «Негизде олгъан арекетнинъ нетиджеси»ни ифаделеген сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: ачыкъ, йыртыкъ [2; 4; 6; 8–10; 14].
-гин / -кин – продуктив олмагъан аффикс. Фииль негизинде олгъан кейфиетни бильдирген сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: кескин, кергин [2; 4–6; 9; 10; 14].
-къан / -гъан – Ш. Бекторенинъ ишинде [2] сыфат япыджы аффикси киби къайд этиле. Муэллиф манасыны къайд этмей, меселя: язгъан. Земаневий къырымтатар тилинде бу аффикс базы алларда сыфатларны мейдангъа кетире.
-ма / -ме – продуктив аффикс. Онынъ ярдымынен кечиджи ве къалыджы фииль негизлеринден сыфатлар пейда ола, меселя: орьме, япма [5; 9].
-джи / -джы аффиксининъ семантикасы грамматикаларда [1; 2; 4; 6; 15] къайд этильмеген. А. М. Меметов [11] ве Э. Куртмоллаевнинъ [6] ишлеринде —(ы)джы аффикси фииль негизлеринден сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: богъуджы газ.
-(в)ий – продуктив аффикс. «Негизде олгъанына аитлигини я да мунасебетини» ифаделеген сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: аилевий, техникий [8–10].
-ки – продуктив олмагъан аффикс. Бу аффикстен «фезада ве вакъытта ер»ни косьтерген сыфатлар пейда ола, меселя: ички, тюневинки [2; 4; 6; 8–11]. Эгер бу аффикс саиплик келишининъ -нинъ / -нынъ аффиксине къошулса, -ки аффикси продуктив ола, деп сая Х. Янковский: озюмизнинъки. Земаневий къырымтатар тилинде бойле шекиллер сыфатларгъа аит дегиль, деп сайыла.
-деки / -даки, -таки / -теки – продуктив аффикс. Онынъ теркибини ер келишининъ -де / -да, -та / -те аффикслери ве -ки морфемасы тешкиль эте. «Бошлукъта ве вакъыт ичинде предметнинъ ерлештирювинен багълы» сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: яздаки ишлер [2; 6; 8–11].
-ман / -мен – продуктив олмагъан аффикс. Бу аффикс Б. Чобан-заде [4] ве Х. Янковскийнинъ [9] ишлеринде къайд этильген. Манасы ачыкъланмай, меселя: шишман.
-чан / -чен – продуктив олмагъан аффикс. Манасы анълатылмай, меселя: мусафирчен, ишчен [2; 8–11].
-чакъ / -чек – продуктив олмагъан аффикс. Бир къач къырымтатар грамматикаларында тасвирленген [2; 4; 6; 8; 14]. А. М. Меметовнынъ ишинде [11] аффикснинъ манасы бойле ачыкълана: «<…>фииль негизинде олгъан манасынен сыфатны мейдангъа кетире», меселя: утанчакъ, эринчек.
-си / -мси – продуктив олмагъан аффикс: эписи. Х. Янковскийнинъ грамматикасында [9] косьтерильген. Къайд этмек керек ки, М. Абдулькадирнинъ араб язылы грамматикасында [1] -мси аффикси алломорф оларакъ къулланыла: экшимси. Земаневий къырымтатар тилинде бу аффикс тек бир къач сёзде расткеле.
-тыракъ / -тирак – М. Абдулькадир ишинде [1] бельгиленген продуктив олмагъан аффикс, меселя: экшимтирак. Земаневий къырымтатар тилинде бу аффикс къулланылмай.
-гъыч / -къыч, -гыч / -кич, -гюч – продуктив олмагъан аффикс. Ш. Бекторенинъ грамматикасында [2] къайд этильген: сюзгюч. Земаневий къырымтатар тилинде бу аффикс исимлерни мейдангъа кетире ве базы вакъытларда сыфатларны мейдангъа кетире, меселя: башлангъыч.
-тим, -(л)тым / -(л)тим, -(ул)тым / -(юль)тим – продуктив олмагъан аффикс. Бир къач араштырмаларда бу аффикс хусусиетнинъ зайыфлашмасыны косьтере, меселя: морултым, кокюльтим [6–11].
-мты / -мти – продуктив олмагъан аффикс. Бу морфема + аффикс -лы / -ли «аляметнинъ зайыфлашмасыны» ифаделей, деп къайд эте Х. Янковский [9], меселя: сарымтылы бенеклер.
-чыл / -чиль – продуктив олмагъан аффикс. Грамматикаларда онынъ манасы «эсас аляметнинъ зайыфлашмасы» деп къайд этильген, меселя: акъчиль [4; 9; 12].
-чыкъ / -чик – продуктив олмагъан аффикс. А. Н. Самойлович [3] бу морфеманы сыфат ичюн сёз япыджы морфема оларакъ къайд эте: уфачыкъ. Земаневий грамматикаларында бу аффикснинъ вазифеси мунакъашалар догъура.
-джа / -дже, -ча / -че – продуктив аффикс. Базы араштырмаларда [1; 9; 15] бу аффикс сыфат ичюн сёз япыджы аффикс оларакъ косьтериле. Башкъа араштырмаларда [2; 7; 8; 10; 11; 13; 14] исе бу морфема сыфатнынъ тенъештирюв шеклини мейдангъа кетире, деп къайд этиле, меселя: узунджа.
—джаракъ / -джерек ве -шын – продуктив олмагъан аффикслер. Сыфатнынъ эсас хусусиетлерининъ зайыфлашмасыны косьтере, меселя: къыскъаджаракъ, сарышын [7–12].
Къайд этмек муим ки, алынма сёзлерде къулланылгъан -аль [8–10], -ик [8–10], -ст [9], -ив [8; 10], -он [8; 10] аффикслери земаневий грамматикаларында ве тильшынаслыкъ араштырмаларында сыфат япыджы морфемалар оларакъ бельгилене. Шу араштырмада интернациональ, корпоратив, гуманистик киби ве дигер алынма сыфатлар асыл сыфатларгъа аит олалар.
Бойлеликнен, къырымтатар тили боюнджа тильшынаслыкъ ишлеринде сыфатларнынъ япылувында аффикслеме усулы энъ чокъ тедкъикъ этильген, амма чокъусы аффикслернинъ семантикасы тафсилятлыджа огренмелидир. Сыфатларны мейдангъа кетирген аффикслернинъ сайысы там оларакъ бельгиленмеген. Сыфатларнынъ морфем къурулышы ве аффиксаль сёз япылувы боюнджа меселени илериде огренмек керек.
ЭДЕБИЯТ
- Абдулькадир, М. Къаваид-и лисан-и тюркий (Правила тюркского языка) / М. Абдулькадир. – Бахчисарай, 1914. – 69 с.
- Бекторе, Ш. Татарджа сарф, нахв / Ш. Бекторе. – Тотайкой : Татар окъув ишлери, 1923. – 110 с.
- Самойлович, А. Н. Опыт краткой крымско-татарской грамматики / А. Н. Самойлович. – Пг., 1916. – 104 с.
- Чобан-заде, Б. Къырымтатар ильмий сарфы / Б. Чобан-заде ; сост. А. М. Эмирова, Н. С. Сейтягъяев ; под общ. ред. А. М. Эмировой. – Симферополь : Доля, 2003. – 240 с.
- Чобан-заде, Б. Татар грамери / Б. Чобан-заде, Ф. Агазаде. – Баку, 1929. – 202 с.
- Къуртмоллаев, Э. С. Татар тилининъ грамматикасы. I къысым. Фонетика ве морфология / Э. С. Къуртмоллаев. – Симферополь : Къырым АССР Девлет нешрияты, 1940. – 212 с.
- Гаркавец, А. Н. Ана тили: къырымтатар тилини факультатив огренген 7-нджи сыныф талебелери ичюн сынама дерслик / А. Н. Гаркавец. – К. : Радянська школа, 1988. – 168 с.
- Гаркавец, А. Н. Очерк крымскотатарской фонетики, морфологии и орфографии / А. Н. Гаркавец // Крымскотатарско-русский словарь / сост. : Ш. А. Асанов и др. – К. : Радянська школа, 1988. – С. 198–232.
- Jankovski, H. Grammatyka języka krymskotatarskiego / Henryk Jankovski. – Poznań, 1992. – 456 s.
- Меметов, А. М. Земаневий къырымтатар тили / А. М. Меметов. – Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2006. – 320 с.
- Меметов, А. М. Крымтатарский язык / А. М. Меметов, К. М. Мусаев. – Симферополь : Крымское уч.-пед. гос. изд-во, 2003. – 288 с.
- Акъмоллаев, Э. С. Къырымтатар тилинде «-сыз-сиз», «-суз-сюз» аффикслерини ишлетюв хусусиетлери ве тарихы / Э. С. Акъмоллаев // Йылдыз. – 1995. – № 1. – С. 136–140.
- Акъмоллаев, Э. С. Сыфатларнынъ дереджелери ве эшьяларда аляметлернинъ ифаделенюв хусусиетлери. Сыфатларда алямелернинъ эксик мыкъдарыны косьтерген аффикслернинъ тарихы. Устюнлик дереджеси ве онынъ тарихы / Э. Акъмоллаев // Йылдыз. – 1994. – № 6. – С. 167–190.
- Куркчи, У. Татар тили грамматикасынынъ эсаслары / У. Куркчи. – Симферополь, 1934. – 22 с.
- Сарф-и тюркий (Тюркская грамматика). – Бахчисарай : Изд-во типолитографии газеты «Терджиман», 1907. – 26 с.
АСАНОВА З. А., ШЕЙХМАМБЕТОВА А. Р.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания : журнал. – 2017. – № 1. – С. 15–21.
1,946 Просмотров, 8 views today