Осман Заатовнынъ (1875–1920) русча-къырымтатарджа лугъатына даир

Аннотация. Макъаледе Осман Заатовнынъ 1906 сенеси Акъмесджитте агъа-къардаш Нутислернинъ матбаасында нешир эткен къырымтатар тилинен багълы лексикографик чалышмасынынъ чешит хусусиетлери ачыкъланмакъта. Якъында Одесса виляет архивинде булунгъан янъы весикъаларгъа ве догъмушларынынъ хатраларына эсасланаракъ, муэллифнинъ биографиясына янъы чизгилер къошула. Къыяслама усулы иле лугъатынынъ методологик озьгюнлиги косьтериле.
Анахтар сёзлер: къырымтатар лексикографиясы, Осман Заатов, методологик озьгюнликлер.
Русско-крымскотатарский словарь Османа Заатова (1875–1920)
Аннотация. В статье рассматриваются различные аспекты лексикографической работы по крымскотатарскому языку Османа Заатова, изданной в 1906 году в Симферополе, в типографии братьев Нутис. На основе материалов Государственного архива Одесской области (ГАОО), а также воспоминаний родственников вычерчиваются новые грани творческой биографии автора. В сравнительном аспекте выявляется методологическая оригинальность составления словаря.
Ключевые слова: крымскотатарская лексикография, Осман Заатов, методологическое своеобразие.
Меселенинъ къоюлувы. Янъылмасакъ, Къырымда къырымтатарджа нешир этильген лугъатларнынъ биринджиси Осман Заатовнынъ «Полный русско-татарский словарь крымско-татарского наречия» адлы чалышмасыдыр [1]. Бундан эвель нешир этильген бир сыра лугъатларнынъ эписи я Санкт-Петербургда, я Къазанда, я Одессада, я да Николаевде чыкъарылгъан эдилер. О. Заатовнынъ лугъаты исе, 1906 сенеси Акъмесджитте агъа-къардаш Я. ве М. Нутислернинъ матбаасында 120 саифе аджиминде басылды. Эм китапнынъ баш саифесинде энъ юкъарыдаки сатырда буюк арифлернен «Первое издание в Крыму» деп язылгъаны, фикримизнинъ пекитильмесине ярдымджы ола биле.
Эдебиятнынъ талили. Халкъымызнынъ бильгинлери ве эсасен филологларымызнынъ, тиллеринде ады юрьген оджамыз Осман Заатовнынъ биографиясына даир пек аз малюмат булунмакъта. Догъумы ве вефаты хусусында биле академик А. Н. Кононовнынъ инкъиляптан эвельки тюркшынасларнынъ биобиблиографик лугъатында бу меселеде тек эки суаль ишарети турмакъта, яни не догъумы, не вефатынынъ йыллары ве ери белли дегиль киби. Бу ерде Осман Заатов ялынъыз къырымтатары олгъаны ве XX асырнынъ башында Акъмесджиттеки рус-татар «Министерская школа»да оджалыгъы ве эки китапнынъ муэллифлиги хусусында хабер берилип, нешир этильген китаплары анъылмакъта [2, с. 95].
Бунъа къошма оларакъ, сонъ сенелер ичинде япылгъан Диляра Ильяс-къызы Абибуллаеванынъ XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башындаки Къырым окъув юртларынен багълы диссертацион араштырмаларында бешйыллыкъ окъув муддети олгъан СТУШнынъ (Симферопольская Татарская Учительская Школа) XIX асырнынъ сонъларындаки окъуйыджылары огренильгенде, араларында Осман Заатовнынъ ады да корюнгенини къайд этмелимиз [3]. Буны тасдыкълайыджы хаберлер де куньделик матбуатымызда ер алмакъталар [4]. Муэллифнинъ терджимеиалына аит матбаа юзюни корьген энъ сонъки малюматларда бу меселе даа тафсилятлыджа айдынланып, Осман Заатов 1895 сенеси СТУШнынъ азырлама сынфынынъ учюнджи болюгине кирип, 1902 сенеси СТУШнынъ толу курсуны битиргени, архив материалларына эсасланаракъ, тасдикъ этильмекте. Ве бундан гъайры, Осман Заатов тамам шу сенеден итибарен, яни 1902 сенесинден, Акъмесджиттеки рус-татар «Министерская Школа»да чалышмагъа башлагъаны да белли ола [5].
СТУШта окъугъан вакъытта, Осман Заатовнынъ энъ урьметли ве севимли оджасы Къаиредеки мешхур «Аль-Азхар» университетини битирген Исмаил Леманов олгъанына айрыджа дикъкъат этмели. Нешир этильген лугъатынынъ усть къапагъы алтындаки баш саифеде: «Глубокоуважаемому учителю Исмаил эфенди Леманову. С уважением посвящает Осман Заатов» язысы бунынъ энъ ачыкъ делилидир.
Лугъат джылтынынъ аркъа къапагъындаки язы исе, Осман Заатов китабыны озь парасына чыкъаргъаны ве Акъмесджитте Кладбищенская сокъагъында яшагъаныны косьтермекте: «Склад издания у автора-издателя О. Заатова. Симферополь, Кладбищенская». О. Заатовнынъ Акъмесджитте там бу адресте яшагъаны акъкъында даа бир малюмат булунмакъта. «Терджиман»да лугъат чыкъкъаны иле багълы хаберде муэллифнинъ яшагъан ери де косьтерильмекте: «Адрес: Симферополь, ул. Кладбищенская, О. Заатову» [6].
Бугуньде къолумызда олгъан малюматларгъа коре, Осман Заатовнынъ ады матбуатымызда сонъ дефа 1915 сенеси кече. Бу да онынъ Багъчасарайда Рефат мырза Гаспринский тарафындан нешир этильген «Краткий практический учебник татарского языка. (Крымское наречие). Этимология. Составил Осман Заатов – преподаватель Симферопольской Русско-Татарской Министерской Школы» адлы дерслигинен багълыдыр. Эм бу китапнынъ джылты узеринде, энъ юкъарыда, «Издание Умера Терлекчи» деп язылгъаны – «неширнинъ маддий тарафыны котерген шахс» киби анъламалыдыр. Билял Терлекчининъ лугъаты иле багълы парчамызда Осман Заатов Умер Терлекчининъ дайысы олгъаныны анъгъан эдик [7].
1917–1920 сенелери ичинде чыкъкъан ве бугуньде сакъланып къалгъан нусхалары итибарен, къырымтатар матбуаты баягъы дикъкъатлы огренильсе де, арада Осман Заатовнынъ ады растланмай. «Терджиман» иле багълы нешир этильген конспектлер исе, тек 1883–1914 сенелерине аиттир [8]. 1915, 1916, 1917 ве 1918 сенелери чыкъкъан номерлери гузель огренильмегенлерини(!) де къайд этмели. Шунынъ ичюн 45 яшында кечинген Осман Заатовнынъ сонъ беш йыллыкъ омрю аля даа къаранлыкъта къалмакъта…
Макъаленинъ макъсады. Осман Заатовнынъ аяты ве лексикографик фаалиети чокъ аз огренильгенинден гъайры, бугуньде чешит архивлерде сакълангъан бир сыра метериаллар да филология илимимизнинъ кенарында къалып кельмекте. Эбет, ишбу аз белли олгъан яхут ич де белли олмагъан малюматларны айрыджа огренмели ве тильшынаслыгъымызнынъ тарихий ёлларыны араштырма мейиллерини ачыкъламалымыз.
Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Осман Заатов иджат тарафындан чокъ фааль бир киши экенинден, бир сыра газета ве журналларда чешит язылары басылгъаны да беллидир. Бу хусуста Эшреф Шемьи-заде бойле къайд эткен эди: «Белли зиялыларымыздан 1906 сенеси басылып чыкъкъан «Толу русча-татарджа лугъат»нынъ тюзювджиси, А. С. Пушкиннинъ «Кучюк трагедиялары»нынъ терджимеджиси Осман Заатов 1906 сенеси Абдулла Токъайнен Уральскте чокъ керелер корюше, достлаша, озю де «Эль-аср-уль джедит» журналында сиясий, публицистик ве тарихий макъалелернен иштирак эте» [9].
Эшреф Шемьи-заденинъ чокъ къыйметли бу малюматына даа къошмалы ки, Осман Заатов ялынъыз пьеса терджимеджиси олмайып, кенди де гъает истидатлы бир актёр сыфатында XIX асырнынъ сонъларында Багъчасарайда ерли генчлер тарафындан ойналгъан спектакллерде иштирак эте. 1899 сенеси Исмаил Лютфи Умеров тарафындан несрий оларакъ чеврильген ве сонъра ойналгъан А. С. Пушкиннинъ «Саран пехливан» («Скупой рыцарь») пьесасыны Осман Заатов 1901 сенеси шиирий оларакъ терджиме этип, айры китапче шеклинде чыкъара [10].
Оджалыгъындан гъайры, ичтимаий ишлерде де фааль иштирак эткен О. Заатов, баягъы нетиджелерге муваффакъ ола. Исмаил-мырза Муфти-заденинъ башлыгъында булунгъан Къырым джемиет-и-хайриесининъ азасы сыфатында мухтаджларгъа, хасталаргъа ярдым, джами ве копрюлернинъ тамирлери ве атта янъы мектеплер къуруджылыкъларынынъ тешкилий меселелеринде иштирак эте. Ишбу Хайрие фондунынъ 1906 сенеси 23 марттаки IX-нджы топлашувында Бектемир-мырза Абдураманчиков, Сулейман-мырза Къырымтаев ве Адиль-мырза Къараманов иле бирликте ревизион комиссиясынынъ азасы оларакъ сайлана [3].
1904 сенеси «Терджиман»да басылгъан мектюбинде хайрие ишине кениш джемаатчылыкъны ве кендисининъ меслекдешлерини джельп этмеге тырышкъаныны коремиз. И. Гаспринскийнинъ изаатынен басылгъан бу мектюп, Осман Заатовнынъ биографиясыны, характерини бол-бол айдынлатмакъта: «Редакциямызгъа ёллагъан мектюбинде Осман Заатов оджамыз кендисининъ меслекдешлерине мураджаат этерек, оджа вазифесининъ муимлиги, эмиети ве джемаат арасында насыл роль ойная биледжеги акъкъында сёз юрютерек, бойле дей: «Оджанынъ маневий ве ахлякъий борджу ялынъыз окъув юртунда талебелернен куньде белли бир саатлер кечирмектен ибарет олмайып, бир зиялы сыфатында ве илери бир шахс оларакъ, эм талебе, эм де эбевейнлерининъ (ана-бабаларынынъ) арасына файдалы бильги ве дурюстлик кетирмектен ибареттир. Меселя, бизим Къырымдаки оджаларымыз джемиет-и-хайриелерининъ файдалары хусусында халкъкъа анълатмалылар. Амма бу ишни амельге кечирмек ичюн, олар башта кендилери халкънынъ яшайышынен, дурумынен меракъланмалы. Шойле ки, бир къач сенеден берли Къырым мусульманларынынъ джемиет-и-хайриелери яшамакътадыр. Буларнынъ макъсадлары ве истеклери хош корюнишли олдугъына бакъмадан, ишлери кереги киби юрюшмей. Мен бу джемиетнинъ 1902 сенесине аит эсабатынен меракъландым. Джемиет азалары джедвелинде оджаларымыздан ялынъыз бир къачы корюнмекте. Къалгъанларынынъ Джемиетке, хайрие ишлерине меракълары ёкъ. Биз исе, 40 кишиге якъынмыз ве эр биримиз джемаат ишлерине къошулып баягъы файдалы шейлер япкъанымыздан гъайры, хайрие ишлерине башкъаларыны да джельп этмеге мумкюн эдик. «Халкъ оджасы» адыны акъламалымыз. Дигер такъдирде, башкъа миллетлернинъ оджалары огюнде юзюмиз къызарыр – дейим» (русчадан терджиме – И. К.) [11].
Чалышкъан ерининъ иш джиддиетини, динамикасыны, кенишлигини гузель анълагъан генч оджа Осман Заатов, талебелерининъ ана-бабаларынен сыкъча мунасебетлерге кирип, дюнья корюшлери ве анълайышларына терен тесирлер быракъмакъта. Шунъа бара ки, кереги такъдирде, дин дерслерининъ кечирильмесини де устюне алып, мектеп ве мектеплилернинъ окъума ве чалышма сыфатыны янъы басамакъларгъа котере. «Терджиман»да Осман Заатов акъкъында басылгъан парчалардан биринде онынъ «школа»даки иши бойле айдынлатыла: «Газетимизге Акъмесджиттен кельген хаберге коре, бу сене ерли «Начально-Министерское Татарское Училище»ге 30 талебе окъумагъа кирген. Ама бир къач сене эвель 13-14 баладан зияде кирмей эди. Бу муваффакъиетни Осман Заатовнынъ оджалыгъынен багълайлар. Ишбу мектепке онынъ тайин этильмесинен, ерли халкънынъ мектепке лякъайд бакъышлары кенар этильди ве русча окъувгъа меракъ догъурылды. Халкънен чалышмакънынъ усулларыны келиштиргенинден гъайры, незакетли ве интизамлы оджа дин дерслерини де устюне аларакъ, окъув меселесини ёлуна къойгъанынен, ана-бабаларнынъ эм кендисине, эм де мектепке айрыджа дикъкъаты ве урьметини къазанды» (русчадан терджиме – И. К.) [12].
Осман Заатовнынъ маариф ишлеринде фааллиги хусусында (бугуньде С.-Петербург ве Къырым архивлеринде сийректен-сийрек номерлери сакълангъан) «Ветан хадими» газетасы да меракълы малюмат бермекте. 1906 сенеси басылгъан хаберлеринден биринде бойле язылмакъта: «Багъчасарай шеэр муаллимлеринден бир хэйет тешкиль олунып, бу хэйет шехэр мектеплер ичюн бир програм тертип идуп, бу мектеплерин исляхына (эйилештирильмесине) гъайрет идеджеги… корюльди. Хэйете ашагъыдаки затлар сайланмыштыр: Исмаил Леманов, Осман Заатов, Джелял Меинов, Мамут Рефат, Хусню эфенди ве Хафуз Али» [13].
Осман Заатов кенди лугъатыны битирип даа бир къач айлар «тарагъан» сонъ, 1905 сенеси апрель 26-да кириш сёзюни де тамамлап, эльязмасынынъ бир нусхасыны Санкт-Петербургдаки цензура комитетине кондере. Дигер нусхасыны исе, Исмаил бей Гаспринскийнинъ къолуна теслим эте. Гаспринский лугъатнынъ эльязмасыле таныштыгъы эснада, дигер нусхасы яваш-яваш цензура комитетининъ кабинетлеринде долаштырыла. Анълагъанымызгъа коре, муим бир мемурнынъ къолундан кечип, мусбет къыймет кесильгенинен, бу хабер Багъчасарайда алынып 1905 сенесининъ июль 1-де «Терджиман»нынъ саифелерине тёкюле. Баш цензорнынъ мухюри исе, китапта косьтерильгени киби, тек 1905 сенесининъ июль 21-де урула, яни газетада «китапнынъ нешрине изин алынды» дее хабер этильген сонъ.
Гаспринский, лугъатнынъ эльязмасы иле тафсилятлыджа танышмагъа арекетте булунып, тертип этиджиге гъает файдалы тевсиелер бергенини де коремиз: «Татарское Министерское Училище»сининъ оджасы Осман Заатов кенди тизген русча-татарджа лугъатынынъ нешрине изин алгъанындан, ишбу чалышма якъын арада матбаа юзюни кореджектир. Лугъат муэллифнинъ бойле ишлерде ильк теджрибеси олып, кенди ватандашларынынъ русча огренмелерине къолайлыкъ догъурмагъа макъсат эдингендир. Лугъатта сыкъча къулланылгъан 15000 (он беш бинъ!) сёз булунмакъта. Сёзлернинъ къырымджагъа терджимелери япылгъан ки, эр кеске анълашылсын деп. Руслар да (къырымтатарджа сёзлернинъ сырасынен) файдаланмасына имкян булмасы ичюн, къырымтатар сёзлери кирил харфлерине уйдурылып язылгъандыр. Лугъатнынъ эльязмасынен танышмагъа имкянымыз булунгъан эди. (Русчадан къырымтатарджагъа) терджимелери кяфи дереджедедир. Онынъ ичюн (окъуйыджыларгъа) таркъатылмасында муваффакъиет кореджеги табийдир. Эбет, биринджи нешринде етиштирильмеси къыйын олур, лякин экинджи нешринде рус сёзлери узеринде ургъу къоюлып, (къырымтатарджа) келимелери кирил харфлеринден гъайры, кенди уруфаты иле де язылса, даа гузель оладжагъы шубесиздир (русчадан терджиме – И. К.) [14].
Макъале басылгъан сонъ, Осман Заатов бир чаре тапып Гаспринскийнинъ тевсиелеринен файдаланмагъа имкян араштыра. Кендими, ёкъса биревлернинъ ярдымы илеми, лугъаттаки русча лексикасына, эки эджалы ве эки эджадан зияде олгъан сёзлернинъ узерине ургъулар къоюла. Эм там бу шекильде нешир олуна. О заманнынъ къырымтатар эалисине бу сонъ дередже муим олгъан шей эди. Чюнки ургъусыз русча сёзлерни догъру теляффуз этмек чокъ кучь оладжагъы белли эди.
Осман Заатовнынъ лугъаты 1906 сенеси апрельнинъ 27-синде дюнья юзюни корьди. Бу акъта И. Гаспринский илян этерек, бойле язмакъта: «Енъи лугъат. Ишбу апрелин 27-синде шеэр Акъмесджитте муаллим Осман Заатовын енъи лугъаты басылып чыкъмыштыр. Алмакъ истеен даветгирам ашагъыдаки адрес муджиби мураджаат буюрсынлар. Джылты гузель оланнынъ фияты 1 рубле 25 капиктир…» [6].
Лугъатнынъ муваффакъиетинен рухлангъан О. Заатов 1907 сенеси январь 29-да Одессада булунгъан Окъув округынынъ «Попечительский Совет»ине риджанаме ёллай. Бу риджанамеде кенди Лугъатынынъ С.-Петербург цензурасындан кечкени, «Терджиман»да мусбет такъриз басылгъаны ве ал-азырда Къырымда халкъ арасында ве Земство мектеплеринде таркъалгъаныны хабер этип, лугъатны рус-татар «Министерская школа»ларында да файдаланмасынынъ тевсие этильмесини риджа эте [15]. Ишбу риджанамеден корюнгени киби, Осман Заатовгъа Лугъатынынъ нешир этильмеси ичюн Къырымдаки «Губернское Земское Собрание»си 200 рубле малие (финанс) айыргъан. Бу паранынъ кучюни косьтермек ичюн о заманнынъ фабрика ишчиси бир айда орта эсапнен 22-24 рубле мааш алгъаныны сёйлемелимиз. Бу фактны акъылда тутмалы ки, ашагъыдаки олай бунынъ иле багълы олгъаныны да тюшюнемиз.
Мектюпни ве бераберликте ёлланылгъан Лугъатны алгъан ве танышкъан сонъ, «Попечительский совет» шу лугъаткъа такъриз берильмеси ичюн Акъмесджиттеки «Татарская учительская школа»нынъ инспекторы Х. Монастырлыгъа кондере. Учь айдан сонъ, яни 19 апрель 1907 сенеси, Х. Монастырлы кенди такъризини басма машинкадан кечирип Одессагъа кондере. Бир тарафтан куньджюлиги ве экинджи тарафтан «инспектор»лыгъы туткъан Х. Монастырлы менфий ве тертип этиджини илимсизликте айыплайыджы такъриз яза. Такъризнинъ буюк бир къысмы Лугъатнынъ адында «Полный русско-татарский словарь» сёзюне айрылып, русча бир чокъ сёзлер къачырылгъаныны анълатмагъа огъраша ве базы, онынъ фикрине коре, терджимелер там догъру олмагъаныны анълата [16].
Ишбу лугъат 110 сенеден берли Русиенинъ меркезий китапханелеринде сакъланып кельмекте. Копиялары да меракълангъанларнынъ эллеринде ярым асырдан зияде юрюмекте. Ташкенттеки Низами адына пединститутнынъ къырымтатар болюги студентлерининъ чокъусында фотокопиялары бар эди. Амма матбуатымызда лугъат акъкъында тафсилятлыджа бир парча корюнмеди. Ялынъыз бир къач сене эвель филология фенлери намзети Нарие Сейдаметованынъ бу акъта меракълы макъалеси басылгъандыр. Макъаледе эсасен лугъатта къулланылгъан, лякин бугуньде ишлетильмеген бир сыра сёзлер косьтерилип, -лыкъ, -чы киби сёз япыджы аффикслеринен, сёз къошулмасынен ве сёз къошулувы + аффиксациянен мейдангъа кельген лексика айдынлатылып, лугъат ишлемелеринен багълы муим назарий меселелер къоюлмакъта [17, с. 19–21].
Осман Заатовнынъ лугъатында эки сютунлы эр бир саифесинде 96 сёз булунгъаныны козь огюне алып сайсакъ, 120 саифесинде (эки саифелик кириш сёзю де бу сайыгъа кире) ашагъы-юкъары 11000 (он бир бинъ) келиме булунгъаныны коремиз. Буларнынъ бутюнчигини джедвелле (линейка иле), яни бир сёз къачырмадан, бакъып чыкъып, келимелернинъ талилине кенишче имкян яратмакъ ичюн, оларны айры-айры гурухларгъа (группаларгъа) больдик.
О. Заатов русча сёзлерге къырымтатарджа терджимелер араштырыркен, бир чокъ оригиналь сёзлер ве сыраларнен озьгюн сёз япыджы аффикслер къулланмакъта. Эбет, базы сёзлернинъ япылувыны табий яхут суний олгъаныны исбат этмек ичюн о вакъытнынъ язылы ве матбу метинлери етишмей. Ве лякин айры вакъытларда терджиме сёзлери гъает уйгъун оларакъ япылгъаныны корьмектемиз. Амма бунъа ашагъыдаки фактны да къошмалы. «Терджиман» (1883–1918) газетасынынъ 1914 сенесинедже, яни Гаспринскийнинъ вефатынадже, араб язысындаки къысмыны, о вакъытларда чыкъарылгъан дигер матбуат ве китапларны сенелердже огренип конспектлерини япаркен, чокъ дефалар озьгюн сёзлер ве ибарелерге огърагъан эдик: «имтихан тутмакъ» – держать экзамен; «атсыз араба» – автомобиль; «музыка меджлиси» – концерт ве иляхри.
О. Заатов бойле алларда келиме келиштирмектен гъайры, къырымтатар тилиндеки чешит сёз япыджы аффикслеринен олдукъча файдаланмакъта. Меселя, -вукъ аффиксинен «сызгъыравукъ» – свисток (87 с.); «хырылдавукъ» – храпун (93); «бузлавукъ» – сосулька (93 с.). -лав аффиксинен «баскъалав» – штурм (117 с.). -лик, -люк, -лыкъ, -лакъ аффикслеринен «эскерменлик» – приметливость (75 с.); «юзьлюк» – маска (46 с.); «къоркъулыкъ» – чучело (115 с.); «джырлакъ» – хор (111 с.). -къал аффиксинен «туткъал» – клей (40 с.) ве бу киби чокъ дигер келимелер ясамакъта.
Базыда атта эки сёз япыджы аффиксни бирден къошып, сёзнинъ янъы манасыны мейдангъа кетире. Меселя, -чан ве -лыкъ аффикслеринен «сырчанлыкъ» – скрытность (89 с.) сёзю яратыла.
Исм-и-джынс ве фиильни къошып янъы мана ташыгъан сёзлер яраткъаныны да коремиз: «ичбозар» – ехидный (28 с.); «фитнебуландыран» – возмутитель (15 с.); «копексуваран» – бродяга (10 с.); «эльджуван» – рукомойник (85 с.); «ильвансевен» – франт (110 с.); «янкесиджи» (джеп хырсызы) – мошенник, вор (51 с.). Янъы маналы сёзлер яратмакъ ичюн базыда аксине япыла, яни исим сонъуна къошула: «ачыкъавуз» – зевака (35 с.); «беслихораз» – каплун (39 с.); «идарекъандиль» – ночник (57 с.).
Айрыджа бойле мисаллерни де кетирмек мумкюн: «ятакъперде» – полог (70 с.) /«Кодекс Куманикус» лугъатында бу сёз «кесеген» (орундыкъ пердеси) оларакъ къайд этильмекте/; «кучюктуруп» – редис (79 с.).
Синоним сыралары. Русча сёзлерни ачыкъча ве тафсилятлыджа анълатмакъ макъсадынен, Осман Заатов базыда сыра иле къырымтатарджадаки манадаш сёзлерни (синонимлерни) де къулланмакъта: «лишний» – фазла, зияде, арткъач (47 с.); «связка» – багъ, топ, десте, демет (87 с.); «сердитый» – окели, хиддетли, ачувлы (88 с.); «скверный» – фена, котю, ярамай, ашагъы (89 с.); «снизу» – алттан, аша(гъы)дан, тюбден (91 с.);«нахал» – арсыз, хаясыз, ярамаз (55 с.); «несчастье» – мусибет, беля, бахтсызлыкъ (57 с.); «сущность» – тюбю, темели, аслы (98 с.); «с тыла» – арттан, энседен, сырттан (97 с.); «спор» – къавгъа, дава, низа (94 с.); «способ» – чаре, алет, васта (94 с.) ве буларгъа бенъзерлер.
Осман Заатовнынъ лугъатында фарсиджеден алынма сёз япыджы аффикслернен мейдангъа кельген бир сыра сёзлер корюнмекте. Оларнынъ базылары бугуньки тилимизде пек аз яхут ич де къулланылмай демек мумкюн. Меселя, -кеш (-каш) аффиксини алайыкъ. Бу аффикс фарсиджеде эсасен «чекен», «чекиджи» манасына келе, меселя, «джефакеш» – джефа чекиджи, «дилькеш» – гонъюль чекиджи [18, с. 511]. Лугъатта бу аффикс иле «тюртмекеш» (бодливый) келимеси берильмекте. Бу аффикс бугуньде озьбек тилинде чокъча ишлетиле («аробакаш» /арабаджы/; «арракаш» (бычкъыджы); «мехнаткаш» (эмексевер). -баз (-паз), -дар, -чан аффиксли сёзлер лугъатта, эбет, зиядеджедир. Меселя, «хукъкъабаз» /тюркчеде ёкъ, озьбекчеде айны/ [19, с. 714] (балаганный шут); «сахрибаз» /сихирбаз/ (знахарь, колдун); «матрабаз» (лабазник); «киндар» (злопамятный); «масрафчан» (расточительный).
Эски лугъатларымыз узеринде араштырмалар кечириркен, техника ве техникий алетлернинъ адлары аслында пек аз булунгъаныны коремиз. Бундан эвельки парчаларымызда «мизан-уль хава» (барометр); «мизан-уль харарет» (термометр); «пусула» /пусла/ (компас); «дюрбин» (подзорная труба); «фенер» – лампа; «теразе» – весы ве дигер келимелерни косьтерген эдик. Осман Заатовнынъ лугъатында «хурдебин» (микроскоп); «тулунба» (помпа); «утю» (утюг); «мизан алети» (уровень); «пергель» (циркуль) киби алетлернинъ адларыны расткетиремиз. Меракълы шей, «пусла» алетининъ ады Осман Заатовда «къыбланаме» киби кечмекте.
Химиягъа аит несне ве химиявий мадделер: «зырныкъ» – кобальт (Тюркче буюк лугъатта «зырныкъ» – «мышьяк» оларакъ бериле. Амма «мышьяк» къырымтатарджа – «сычан оту» киби белли ве тамам бойле де О. Заатовнынъ лугъатында кечмектедир); «кендир ягъы» – конопля; «хардал» – горчица (айны оларакъ А. Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында кечмекте); «къатран» – дёготь; «лястик» – каучук; «шап» – квасцы; «экшилик» – кислота; «чакъмакъташ» – кремень; «сачкъыбрыз» – купорос; «туткъал» – клей; «бор» – мел; «къалай» – олово; «кукурт» – сера; «мыйыкъмай» – фабра; «сирке» – уксус; «зифт» – смола; «хакъыкъ» (акъикъ) – сердолик; «кунесу» – ртуть; «трементин» (теременти) – скипидар.
Тыббий саа: «табип» (хэким) – доктор; «фесфесе /весфесе/ иллети» – меланхолия; «къадын иллети» – истерика; «сюэль» (насыр) – мозоль; «балгъам» – мокрота; «оксюрик» – кашель; «къызамукъ иллети» – кора; «къаны чекильмек» – коченеть; «къан алдырма» – кровопускание; «нештер» – лацент (А. Ч. Къырым-Ховаджада «нештер» келимеси – «зенбур нештери» /осиное жало/ киби де кечмекте); «сегик» – бородавка; «козьакъы» – бельмо; «безлер джиберильмеси» – вскрытие; «тавун вебасы» – моровая язва; «пельтек» – заика; «чыкърыкъ» – икание; «шифа» – излечение; «юмучыкъ» – мор; «хаиз» – месячник (къадынларда); «невазиле» /невазиль/ (тумав) – насморк; «уюшмакълыкъ» – окостенелость; «тиш къармашылмасы» /къамаштырмасы/ – оскомина; «богъаз къычкъындысы» – перхота в горле (в горле першит); «исхал» (исал) – понос; «чыкъыкъ» – свих; «бурьтюк» – угорь; «инджемараз» – чахотка; «оюз (уюз) дерди» – шелудяк.
Инсан анатомиясына аит лексика: «ичек» – кишка; «акъджигер» – лёгкие; «азув тиш» – клык; «сынарча (чёнати) пармакъ» – мизинец; «синир» – нерв; «талакъ» – селезёнка; «янакъ кемичиги» (ченге) – скула; «эмчек башы» – сосок.
Эв ве эв эшьялары: «чаты» – кровля; «чаты устасы» – кровельщик; «разап» – стропило; «дивар диреги» – пилястра; «тёшеме» – пол; «аякъкъап софасы» – крыльцо; «козев» – долото; «лескер» – заступ; «къыни» (хуню) – воронка; «тести» (бардакъ) – кувшин; «гыржыва» – кружева; «санчкъы» – вилка (столовая); «мисвакъ» – зубочистка; «къандиль донанмасы» – иллюминация; «фычы» (чапчакъ) – кадка; «къазма» – кирка; «керпеден» (кельпеден) – клещи; «ченгель» (ыргъакъ) – крюк; «ченгельджи» – крючник; «седжаде» (халы) – ковёр; «чёмюч» – ковш; «кельбер» – кочерга; «шерт» – лента; «шертчи» – ленточник; «сепет» (зембиль) – лукошко; «чёкюч» – молоток; «йиплик чыкърыгъы» – мотушка; «леф» (лиф) – мочалка; «эгев» – напильник; «чыкърыкъ» – обод; «къоркъулыкъ» – перила; «поруф» – погреб; «ореке» – прялка; «кергеф» – пяльцы; «саат акъреби» – часовая стрелка; «челек» – ушат; «маша» – щипцы.
Урба ве такъымлар: «селямлыкъ урбасы» – мундир; «токъа» – пряжка; «урба этеги» – шлейф.
Инсан табиатына ве къылыкъларына аит лексика: «хырчынлыкъ» – кропотливость; «хоппа» (оппа) – легкомысленный, хвастун; «усанычлы» – монотонный; «хакъкъындан келиджи» – мститель; «къынайыджы» – мучитель; «эхмалджы» – нерадивый; «чолпа» – неуклюжий; «менчлеме» – присвоение; «хулюскъальблик» – простосердечие; «ховарда» – развратник; «пезевенк» (пеземек) – рогоносец; «дираетли» – смысленный (смышлёный).
Табиат адиселери: «тюшен (учан) сув» – водопад; «янардагъ» – вулкан; «толкъун» (далгъа) – волна; «фуртна» (боран) – буря (вьюга); «кок къызармасы» – зарево; «кунь (ай) тутулмасы» – затмение солнца (луны); «кунь батмасы» – закат; «къырав» – иней; «къуйрукълы йылдыз» – комета; «къар бораны» – метель.
Осюмликлер: «зенджефиль» – имбирь; «хинд къамушы» – бамбук; «эшек бакъласы» – боб; «пейгъамбер чичеги» – василёк; «къаранфиль» – гвоздика; «талтерек» – ива; «багъча джилиги» – клубника; «къыджыткъан» – крапива; «хиде диреги» – липа (П. И. Кёппенинъ лугъатында «липа» – «юкеагъач» оларакъ берильмекте); «тременти агъачы» – лиственница; «бадем» – миндаль; «бурюльген» – малина; «хаш-хаш» – мак; «пейгъамбер дюгмеси» – ландыш; «уськюли» – лён; «замбакъ» – лилия; «дефине агъачы» – лавр; «сув чичеги» (хампа) – лопух; «ёсун» – мох; «нане» – мята; «къавакъ агъачы» – осина (бу сонъкиси П. И. Кёппенде «левка» ве «кийик сельби» адларынен берильмекте); «къара къавакъ» – осокорь (П. И. Кёппенде «осокорь» – «аджирекагъач» киби алынгъан); «шакъайыкъ» – пион; «пападья» – ромашка; «эрылгъан» – сирень; «мелевше» – фиалка; «чёль емиши» – ягода.
Ичтимаий саагъа аит лексика: «абулкат» – адвокат; «киббар халкъ» – аристократия; «сакъаджы» – водовоз; «далыджы» – водолаз; «пич бала» – незаконнорожденный ребёнок; «кяхья» – домоправитель; «ямакъ» – подручник.
Айванат: «самсар» (сансар) – белка; «ерджумран» – крот; «сыджавул» – крыса; «къашкъыр» – волк; «къурбагъа» – жаба; «къараджа» – изюбр; «бие» – кобыла; «тимсах» – крокодил; «нанай» (шамек) – обезьяна; «беяз тильки» – песец; «кийик эчки» – серна; «дагъ сычаны» – сурок; «аждерха йыланы» – удав.
Балыкълар: «балина балыгъы» – кит (П. И. Кёппеннинъ лугъатында «кит» – «адабалыкъ» оларакъ, А. Ч. Къырым-Хова-джанынъ лугъатында исе, «кит» – «къадыргъа» адынен берильмекте); «татлысув балыгъы» – лещ (бу сонъкисини «денъиз балыгъы дегиль» деп анъламалы, чюнки «татлысув балыгъы» адынен бир къач тюрлю балыкъларнынъ адлары кечмекте. Меселя, «налим»ге де «татлысув балыгъы» денильмекте, ойса «налим» къырымтатарджасында «яйын балыгъы»дыр) [20]; «мерсин балыгъы» – осётр; «мыйыкъбалыкъ» – сом; «турна балыгъы» – щука; «къылыч балыгъы» – пила рыба.
Къушлар: «чавке» – галка; «турна» – журавль; «канарья къушу» – канарейка; «чайлакъ» – коршун; «акъкъу» – лебедь; «торгъай» – воробей; «чочами торгъай» – жаворонок; «къара тавукъ» – дрозд; «савускъан» – сорока; «деве къушу» – страус; «саз къушу» – цапля; «акъбаба къушу» – ястреб (А. Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында /1850/ «ястреб» – «къыргъый» оларакъ берильмекте. Ве бугуньде тилимизде айны сёз къулланылмакъта).
Ашерат: «къара къонъуз» – жук; «къандалай» – клоп; «сюйрюсенек» (сюйрюсинек) – комар; «якъы боджеги» – мошка; «акъреп» – скорпион; «сыгъыр синеги» – слепень; «къырмызы боджек» – червец; «йипек къурту» – шелковичный червь.
Агъзавий шекиллерни акс эткен сёзлер: «кульгюлишли» (кульгюли); «шашыланаджакъ» (шашыладжакъ); «шаркъададжы» (шакъаджы); «тёгереклейн»; «чеврелеп»; «козь къырпмакъ» (къыпмакъ).
Чешит сааларгъа аит лексика: «сарп (тик) ер» – крутизна; «девширмек» – кувыркать; «тюфек тапанджасы» – курок; «матрабаз» – лабазник; «дюзем вермек» – ладить отношения; «бир дирекли геми» – одномачтовый корабль; «дирекчи» – гемилерде дирекке чыкъып козьджюлик япкъан кимсе; «хафие» – лазутчик; «дадлылыкъ» – лакомство; «шехрие» – лапша; «пычакъ юзю» – лезвие; «джедвель» – линейка; «басма язы» – литография; «сальте» (тек) – лишь;«татыл къашычыгъы» – чайная ложечка (бу ерде «татыл» сёзю «тат» /дат/ – «вкус» сёзюнден келип чыкъа, бугуньде «къаве къашыгъы» деймиз); «эмниет сандыгъы» – ломбард; «сынъыр кесмек» – межевать; «къаш къарарма» – мерцание (вечереет, смеркается); «имам дефтери» – метрика; «ильм-и-маден» – минералогия; «кесрет» – множество; «арман чекмек (дёгмек)» – молоть; «аллелем (бельки)» – наверное; «чалкъасына (аркъасына)» – навзничь; «сыкъы-сыкъына» – накрепко; «хам» (чий) – незрелый; «балта тюйтеси» – обух; «тютселемек» – окуривать; «къаснакъ» – омут; «талаш ёнгъасы» – опилки; «хурдахаш» – обломок; «гъафлет» – оплошность, опрометчивость; «ямакъ» – сказка; «фересте» – таблица; «тебеш» – телеграмма; «чархчы» (торнаджы) – токарь; «къав» – трут; «косьтек» – цепочка; «баят» – черствый; «сач инеси» – шпилька; «чакъыл» – щебень; «къурабье фындыгъы» – ящур (?). Бу сонъкисини лугъатларда тасдыкъланмасыны буламадыкъ.
Нетиджелер. Корьгенимиз киби, Осман Заатовнынъ лугъатында булунгъан къырымтатарджа лексика, тилимизнинъ бир чокъ сааларына аит олып, бугуньде унутылгъан яхут белли олмагъан бир чокъ сёзлерни къаврамакъта, чокъ меракълы инджеликлерини косьтермекте. Филолог алимлер ве тиль оджаларымызнынъ чалышмаларында керекте къыяс ве ачыкъламалар ичюн де зенгин лексик менба олгъаны айдындыр.
Осман Заатов – оджа ве джемаат хадими сыфатында белли олгъанындан гъайры, къырымтатарджа язылгъан бир чокъ макъале ве бир къач китапларнынъ (шу джумледе дерслик, лугъат ве терджиме китапларынынъ) муэллифидир. Яни о, ана тилини гузель бильген ве оны озь ильмий ве методик чалышмаларында кереги дереджеде ишлеткен эди. Дигер тарафтан, о, рус тили оджасы оларакъ сенелер девамында бу саада бильги ве теджрибе топлагъаныны да козь огюне алмалы.
О. Заатовнынъ лугъаты бугуньде къырымтатарджаны огренмек ве илерилетмек ичюн къулланылса да, аслында (о заманда) къырымтатарларынынъ русчаны огренмеси ичюн тертип этильгендир. Кириш сёзюнде озю язгъаны киби, «кенди ватандашларымнынъ риджасына бинаэн бойле лугъат тертибине бельсендим».
Русчанынъ айры келимелери ве оларнынъ чешит шекиллерини берип, къырымтатарджа терджимелерини де бу шекильде тизмек меджбуриетинде олып, тилимизнинъ чокътан-чокъ васталарындан ве лексик зенгинлигинден бол-бол файдалангъандыр. Лугъаткъа земаневий лексикологиянынъ назариелери тарафындан бакъыладжакъ олса, эбет, энъ эвеля О. Заатовнынъ сёз япыджылыкъта эсасен морфологик усулыны къулланмасы ачыкъланмакъта.
ЭДЕБИЯТ
- Заатов, О. Полный Русско-Татарский словарь крымско-татарского наречия / составил преподаватель Симферопольской русско-татарской Министерской Школы Осман Заатов. – Симферополь : Типография Бр. Я. и М. Нутис, 1906. – 120 с.
- Кононов, А. Н. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период / А. Н Кононов. – М. : Наука, 1989. – 301 с.
- Абибуллаева, Д. И. Исмаил Муфтий-заде и Симферопольское благотворительное общество пособия бедным мусульманам Крыма / Д. И. Абибуллаева // Голос Крыма. – 2000. – № 7 (326). – 11 февраля.
- Абдульваап, Н. Акъмесджитте Къаябашында тарихий бир мектеп бинасы / Н. Абдульваап // Янъы дюнья. – 2015. – № 30. – октябрь 30.
- Абибуллаева, Д. И. Педагогическая деятельность выпускников СТУШ в начале XX века. Посвящается 140-летию открытия Симферопольской Татарской Учительской Школы / Д. И. Абибуллаева // Культура народов Причерноморья. – 2012. – № 228. – С. 19–22.
- Гаспринский, И. Енъи лугъат / И Гаспринский // Терджиман. – 1906. – майыс 5.
- Билял Терлекчининъ (1886–1965) лугъат чалышмалары / Билял Терлекчи // Янъы дюнья. – 2014. – № 47. – ноябрь 21.
- Керим, И. А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи. 1883–1914 / И. А. Керим. – Акъмесджит : Тарпан, 1999. – 408 с.
- Шемьи-заде, Э. Шаирнинъ эбедийлиги. Абдулла Токъайнынъ 100-йыллыгъы мунасебетинен / Э. Шемьи-заде // Йылдыз. – 1986. – № 2. – С. 119.
- Керимова, С. А. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии / С. А Керимова. – Симферополь : Доля, 2002. – 192 с.
- Гаспринский, И. Осман Заатовнынъ мектюби / И. Гаспринский // Терджиман. – 1904. – март 9.
- Гаспринский, И. Акъмесджиттен бизге язалар / И. Гаспринский // Терджиман. – 1904. – ноябрь 19.
- Айвазов, А. С. Къырым хаберлери / А. С. Айвазов // Ветан хадими. – 1906. – № 24. – июнь 23.
- Гаспринский, И. Русско-Татарский Словарь / И. Гаспринский // Терджиман. – 1905. – июль 1.
- Государственный Архив Одесской Области. Ф. 42. Оп. 35. Ед. хр. 1259. Л. 3.
- Государственный Архив Одесской Области. Ф. 42. Оп. 35. Ед. хр. 1259. Л. 4–18.
- Сейдаметова, Н. С. Полный русско-татарский словарь Османа Заатова как лексикографический источник для словообразовательного и лексического анализа / Н. С. Сейдаметова // Труды НИЦ крымскотатарского языка и литературы КИПУ. Том 1. – Симферополь : Крымучпедгиз, 2011. – 552 с.
- Девеллиогълу, Ф. Османлыджа-тюркче ансиклопедик люгъат. 11-нджи баскъы / Ф. Девеллиогълу. – Анкара : Айдын китабэви яйынлары, 1993. – 1196 с.
- Толковый словарь узбекского языка : в 2-х томах / под ред. З. М. Магруфова. – М. : Русский язык, 1981. – Том 2. – 717 с.
- Чехов, А. П. «Унтер Пришибеев», «Яйын балыкъ» [«Налим»]. (Мютерджими: А. Лятиф-заде) / А. П. Чехов. – Акъмесджит : Къырым Девлет нешрияты, 1931. – 18 с.
КЕРИМ И. А.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2017. – № 1. – С. 35–34.
1,655 Просмотров, 4 views today