(профессор Зюхаль Юксельнинъ 65-йыллыкъ юбилейи мунасебети иле)

Аннотация. Макъаледе тюрк, шу джумледен къырымтатар, тильшынаслыгъынынъ белли темсильджилеринден бири олгъан филология илимлери докторы, профессор Зюхаль Юксельнинъ ильмий ишлери ве ильмий фаалиети тасвир ве талиль этиле. Муэллифнинъ къырымтатар тили узеринде япылгъан ишлеринде къырымтатар тили грамматикасынынъ муим ве муреккеп меселелери айдынлатыла. Макъаледе лингвистик малюмат талиль этильмекнен берабер, бу малюматнынъ къырымтатар тильшынаслыгъынынъ инкишафы ичюн эмиети косьтериле.

Анахтар сёзлер: тюрк тильшынаслыгъы,къырымтатар тили,къырымтатар тили грамматикасы.

Научные труды Зюхаль Юксель, посвящённые крымскотатарскому языку, как этап развития крымскотатарской лингвистической мысли

(к 65-летнему юбилею профессора Зюхаль Юксель)

Аннотация. Статья посвящена описанию и анализу научных трудов доктора филологических наук, профессора Зюхаль Юксель –одной из ярких представителей тюрского, в том числе и крымскотатарского, языкознания. В трудах, посвящённых крымскотатарскому языку, описаны сложные и значимые проблемы крымскотатарской грамматики. В статье наряду с анализом лингвистического материала показывается важность данных материалов для крымскотатарского языка.

Ключевые слова: тюркское языкознание, крымскотатарский язык, грамматика крымскотатарского языка.

Меселенинъ къоюлувы. Чешит девирлерде эр бир миллетнинъ яшайыш тарзында тиль меселеси меркез ер туткъан. Бу меселени та XV-инджи асырда дюньяджа белли олгъан филолог, шаир ве мутефеккир Алишер Навои де озюнинъ эсерлеринде котергени беллидир. О вакъытларда да джемиетте тюрк тилини сакълап къалув меселеси эсас олгъан, чюнки эр бир саада язылгъан ишлер араб ве фарс тиллеринде япылгъан.

А. Навоининъ тиль огърунда куреши XXI-инджи асырда да актуальдир. Бугунь де бугунь биз де тилимизни сакълап къалмакъ, оны шекиллендирмек, инкишаф этмек меселеси муим олгъан бир девирде яшамакътамыз. Огюмизде тургъан меселелерни, яни тиль ве эдебиятымызгъа аит меселелерни, чезмек ичюн эдждатларымызнынъ тедкъикъатлары да эмиетли менбалардыр. И. Гаспринский, Б. Чобан-заде, Ш. Бекторе ве башкъа тильшынас-ларнынъ япкъан ильмий ишлери, дигер тюркий халкъларнынъ тарихий лингвистик эсерлерининъ къыймети гъает буюктир. Бу ишлер бугуньки назариелер нокътаи-назарындан эр тарафлама огренильмек, талиль этильмек кереклер. Бойле янашув земаневий илим инкишафынынь перспективаларыны бельгилемеге де имкян ярата. Бу ёнелиште илим алеминде белли олгъан земаневий тильшынасларнынъ салмакълы ишлерини тавсилятлы талиль этмек чокъ файдалыдыр.

Эдебиятнынъ талили. Къырымтатар тильшынаслыгъында белли алим ве тедкъикъатчыларнынъ лингвистик мирасынынъ талилине аит ильмий ишлернинъ сайысы аз дегиль. Меселя, XIX-ынджы асырнынъ сонъу – XX-инджи асырда фаалиет косьтерген Б. Чобан-заде, Ш. Бекторе, У. Куркчининъ, земаневий тильшынас-ларнынъ салмакълы лингвистик ишлерине бир сыра ильмий публикациялар багъышлангъан [1–7].

Ишнинъ макъсады – тюрк тильшынаслыгъынынъ белли темсильджилеринден бири олгъан Зюхаль Юксельнинъ ильмий ишлериндеки лингвистик малюматны талиль этмекнен берабер, бу малюматларнынъ къырымтатар тильшынаслыгъынынъ инкиша-фы ичюн эмиетини косьтермектир.

Макъаленинъ эсас къысмы. Зюхаль Юксель тюрк тильшынаслыгъынынъ белли темсильджилеринден биридир ве айны заманда къырымтатар тилининъ энъ кучьлю тедкъикъатчыларындандыр. Муэллиф узун ильмий аятынынъ девамында язгъан макъалелери, монографияларынынъ бир чокъу къырымтатар тили грамматикасынынъ тюрлю меселелерине багъышлангъандыр. Бу ильмий ишлер айры бир эмиетке малик олып, земаневий тильшынаслыкънынъ малюматларыны эсас оларакъ алгъан тюркий тиллер ве диалектлери арасында диахроник ве синхроник къаршылаштырмалы тедкъикъатлар оларакъ, къырымтатар тили грамматикасынынъ бир чокъ меселелерининъ чезильмеси ичюн иссе къошмакънен берабер, Тюркиенинъ ве Къырымнынъ илим дюньясы ичюн де гъурур къайнагъыдыр. Зюхаль Юксельнинъ бу ильмий макъалелери тюркий тиллер ве къырымтатар тилининъ араштырмаджылары ичюн эмиетли бир менбадыр. «Kırım Türkçesinde ol- yeterlik fiili» [8, с. 417–425] адлы макъаледе тюркий тиллерде фиильде анълатылгъан иш, арекет я да алнынъ мумкюн ве я мухтемель олып олмагъаныны косьтеребильмек ичюн къулланылгъан ярдымджы фииллернен ифаде этильген етерлик къаврамы талиль этиле.

Тюркчеде къулланылан бу ярдымджы фииллер биль-, ал-, ол— фииллеридир. Эсас фииль оларакъ къулланылгъанында бир шейни анълагъан ве я огренген олмакъ манасында кельген биль- ярдымджы фиилинен икътидар, имкян я да ихтимал ифаде эткен джумлелер къурула билир. Макъаледе биль- ярдымджы фиили къазантатар, озьбек ве къаракъалпакъ тиллеринде де къулланылмакънен бирликте Тюркие тюркчесинде, тюркмен, азербайджан ве къырымтатар тиллеринде даа яйгъын олгъаны къайд этиле. Къырымтатар эдебий тилинде   -полма- шеклининъ къулланым аланы пек тар эм де бу шекиль буюк бир дереджеде анълам денъишмесине огърагъаны косьтериле. В. Радловнынъ ишлеринден сечильген орьнеклерге эсасланып, бу етерлик фиилининъ мусбет шекли къырымтатарджада 1800-инджи йылларынынъ къонушма тилинде олдукъча сыкъ расткельгени, земаневий эдебий тилинде исе —п алфиили иле фиильге багъланаракъ, эм етерлик, эм де ихтимал манасыны бергени ве пек сыкъ къулланылгъаны исбатлана. Анджакъ менфий шекли олгъан -п олма- шекли артыкъ етерлик вазифесини джоймагъа башлагъаны ве —п олама- шеклинде экинджи бир менфий етерлик аффиксини аларакъ, даа сыкъ къулланылмагъа башлагъаны косьтериле.

«Kırım Tatarcasında «Dep» yapısı ve işlevleri» [9, с. 36–48] серлевалы макъаледе синтактик хусусиети себебинден озьгюн бир къулланымы олгъан де- фиилининъ Эски Тюркче заманларындан берли къалыплашып фаркълы функцияларда кельмеси сыкъ расткельгени анълатыла. Тюркие тюркчесинде -е алфииль аффиксини аларакъ дие шеклинде къулланылса, къырымтатар-джада -п алфииль аффикси иле деп, базен де дие шеклинде къулланылгъаны косьтериле. Деп дигер тюркий тиллеринде олгъаны киби, къырымтатар тилинде де озь манасыны сакълап къалып, муреккеп джумле япмакънен берабер, къалыплашаракъ ве башка ярдымджы сёзлер вастасынен, джумледе ал я да багълайыджы киби вазифелер беджергени бир чокъ мисаллер эсасында талиль этильмектедир. Эски Тюркче заманындан берли ишлек бир шекильде къулланылып кельген деп шекли къырымтатар тилинде де ишлек оларакъ джумле вея исимлерден сонъра къулланылгъаны тесбит этиле. Деп шекли табий джумлелерде ве ярдымджы фииллернен бирликте къулланылыркен, де- фиили озь манасында кельгени, бундан да гъайры себеп, макъсат бильдирмек ичюн де къулланылыгъаны косьтериле.

Бу меселелер муэллифнинъ «Kırım Tatarcasında DEP Kalıbının oluşumu ve fonksiyonları» [10, с. 60–66] макъалесинде де талиль этиле.

«Kırım Türkçesinde «(-Dı)» ekinin kalıplaşması» [11, с. 49–58] деген макъаледе эски тюркче заманындан берли вастасыз кечкен заман аффикси оларакъ къулланылгъан -ды аффикси, бутюн тюркий тиллерде къалыплашкъанда, заман аффикси вазифесинден гъайры чешит тюрлю шекиллер де тешкиль эткени огрениле. Къырымтатар тилинде де -ды аффиксининъ къалыплашмасы нетиджесинде мейдангъа кельген исим, алфииль ве джумле багълайыджысы вазифесинде къулланылгъан аналитик шекиллер чокъ олгъаны бир сыра мисаллерде косьтериле.

Къырымтатар тили грамматикасынынъ меселелери муэллифнинъ дигер макъалелеринде де талиль этиле: «Kırım Tatarcasında -A Zarf fiil eki ve fonksiyonları» [12, с. 48–53], «Kırım Tatarcasında -a/-y ber- Tasviri Fiilinin İşlevleri» [13], «Kırım Tatarcasında Gelecek Zaman İfadesi Veren Sıfat Fiiller» [14, с. 25-31], «Bekir Sıtkı Çobanzade ve Eski Türkçe» [15, с. 9–11)], «Kırım Tatarcasında Geniş Zaman İfadesi Veren Sıfat-Fiiller» [16, с. 22–34] ве башкъ.

Профессор Зюхаль Юксельнинъ бир сыра макъалелеринде къырымтатар тили лексикасына аит меселелер де талиль этиле: «Kırım Tatarcasında «Kadın» İle İlgili Söz Varlığı» [17, с. 154–159], «Sürgünde Canlanan Kırım Tatar Edebiyatı – İdris Asanin» [18] ве башкъ. Бойледже, «Kırım Tatar Sarayında Kadınlar İçin Kullanılan Unvanlar» [19, с. 657–665] серлевалы макъалесинде Къырым ханларынынъ сарайларында къулланылгъан унван бильдирген сёзлер арасында къыпчакъ сёзлери, Алтын Орду Девлети девринден къалгъан могъолджа адландырмалар, османлы тюркчесинден къырымтатар тилине кечкен адландырмалар булунгъаны тесбит этильген, Алтын Орду ве Къырым Ханлыгъы деврине аит тарих китаплары, сеяхатнамелер, Къырым ханларынынъ ярлыкъ ве мектюплери узеринде тедкъикъатлар огренилип, Къырым сарайларында булунгъан бийим, бикеч ве хани киби унван адлары да анълатылгъандыр.

Профессор Зюхаль Юксельнинъ къырымтатар тили грамма-тикасы узеринде муим тедкъикъатлары арасында монографиялар да бардыр. «Polatlı Kırım Türkçesi ağzı» [20] адлы монографиясын-да Тюркиенинъ Анкара или Полатлы ильчесинде Къырымдан ид-жрет этип топлу яшагъан къырымтатарларнынъ шивеси тасвир этиле. Полатлы шивеси эсасен къырымтатар тилининъ чёль ши-весине, хусусан Керич ве Чонгъар тарафларынынъ шивесине якъын олгъаны тесбит этиле. Тедкъикъатта къырымтатар тили ве Полатлыда къырымтатарларнынъ ерлешюви акъкъында умумий малюмат берильгенден сонъ, Полатлы ильчеси къырымтатар ши-весининъ фонетик ве грамматик хусусиетлери талиль этиле, сес денъишмелерининъ чешитлери, созукъ ве тутукъ сеслернинъ ху-сусиетлери, сингармонизм адисесининъ хусусиетлери анълатыла, там маналы ве ярдымджы сёз чешитлерининъ морфологик хусу-сиетлери косьтериле.

Тедкъикъатнынъ энъ дегерли къысмы По-латлы шивесининъ сёзлюгидир, чюнки онда ёкъ олып кеткен сёз-лер ве ибарелер къайд этильгендир. Китапта ер алгъан, респон-дентлерден язып алынгъан метинлер тек тиль хусусиетлерини де-гиль де, къырымтатар фольклорыны, урф-адетлерини огренмек ичюн де дегерли материалдыр.

Профессор Зюхаль Юксельнинъ даа бир салмакълы иши «Kırım Tatar Türkçesi Grameri. Kırım Türkçesinin ses ve şekil özellikleri» [21] монографиясыдыр. Тедкъикъатнынъ кириш къысмында къырымтатар тили акъкъында умумий бильгилер берильген. Къырымтатар тилининъ теркиби, диалектологик таснифи ве къулланувы акъкъында малюмат берильген. Китапнынъ эсас къысмында исе къырымтатарджанынъ тиль хусусиетлерине ер берильген ве бир чокъ мисаллер эсасында анълатылгъан. Муэллифнинъ бу эсери къырымтатар тили ве грамматикасы иле огърашкъан тедкъикъатчылар ичюн зенгин материал берген муим бир менбадыр.

2007 сенеси Анкарада проф. А. Б. Эрджиласуннынъ муаррирлигинде нешир олунгъан Тюрк дюньясында язы тили оларакъ къулланылгъан йигирми тюркий тильнинъ грамматикасыны ичине алгъан «Türk Lehçeleri Grameri» китабында да Зюхаль Юксель тарафындан азырлангъан къырымтатар тилине багъышлангъан болюк ер алмакътадыр [22, с. 811–882]. Бу иште къырымтатарджанынъ фонетик хусусиетлери, сёз япыджы аффикслери, исим ве фииллернинъ грамматик хусусиетлери косьтерильгендир.

Грамматик тасвирнинъ сонъунда исе къырымтатар тилинде метин орьнеклери берильген. Бойледже, окъуйыджы тек тиль иле багълы назарий малюматны дегиль де, къырымтатар тили акъкъында конкрет бир тасавур ала билир. Айырыджа, къырымтатар тили акъкъында болюк дигер тюркий тиллер акъкъында болюклернен айны китапта ер алгъаны эмиетлидир, чюнки къырымтатар тили грамматикасыны ве тиль материалыны дигер тюркий тиллернен тенъештирмеге имкян бере.

Профессор Зюхаль Юксельнинъ ильмий рехберлигинде къырымтатар тилининъ тюрлю джеэтлерине багъышлангъан бир чокъ магистрлик ве докторлыкъ диссертациялар азырланып къорчаланды: «Eskişehir ve yöresi Kırım Tatar ağzı» (Arzu Sema Ertane Baydar, магистир иши, 1991); «Kırım Türkçesinde zarf-fiiller» (Emine Çağal, магистир иши, 2007); «Wilhelm Radloff’un Derlemelerinde (Proben) Kırım Tatar Türkçesinin Özellikleri» (Işılay Işıktaş Sava, магистир иши, 2008); «Kırım Tatar Şairi Şakir Selim’in Şiirleri (Metin-Aktarma-İnceleme)» (Işılay Işıktaş Sava, намзетлик диссертациясы, 2015) ве башкъ.

Кениш бильги саиби олгъан профессор Зюхаль Юксельнинъ къырымтатар эдебияты ве медениетине багъышлангъан макъалелери ве тедкъикъатлары бардыр. Бу макъалелерде ве китапларында тюрк дюньясынынъ мешур эрбаплары Исмаил Гаспринский, Асан Сабри Айвазов, Бекир Чобан-заде, Амди Гирайбай, Абибулла Одабаш, Мюстеджип Улькюсал, Дженгиз Дагъджы акъкъында, къырымтатар дестанлары акъкъында, Тюркиедеки къырымтатар койлери акъкъында этрафлы малюмат бериле.

Профессор Зюхаль Юксель Къырымда Къырым муэндислик ве педагогика университетинде даветли оджа олып чалышкъан йыллар ичинде къырымтатар ве тюрк медениетлери боюнджа бир чокъ ильмий тедбирлер тешкиль эткен эди. Алимнинъ башлаткъан ильмий тедбирлернинъ девамы оларакъ, эм Къырымда, эм Тюркиеде къырымтатар филологиясы, тарихы ве медениети узеринде даа кениш тедкъикъатлар ичюн буюк бир сильтем олгъандыр.

Бойледже, профессор Зюхаль Юксель тюркий тиллернинъ тарихыны ве назариесини, бир къач тюркий тильни яхшы бильген белли тюркшынастыр, онынъ ильмий макъалелери ве монографиялары эм къырымтатар тили, эм де тюркий тиллернинъ къаршылаштырмалы тедкъикъатлары ичюн эмиетли ве файдалыдыр.

ЭДЕБИЯТ

1. Ганиева, Э. С. Усеин Куркчининъ лингвистик мирасы / У. О. Куркчи // Къырымтатар тилинде русча къаршылыкълары иле граматика терминлери лугъаты / сост. Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Симферополь : РИА «Аян», 2008. – С. 4–9.
2. Ганиева, Э. С. Система лингвистических терминов в языковедческих трудах Бекира Чобан-заде / Э. С. Ганиева // Культура народов Причерноморья. – 2008. – № 144. – С. 106–109.
3. Ганиева, Э. С. Крымскотатарские грамматики 20–40 гг. XX века как источник формирования современной лингвистической терминологии / Э. С. Ганиева // Культура народов Причерноморья. – 2013. – № 264. – С. 79–83.
4. Мазинов, А. С. Dialectal system of the Crimean tatar language. Problems of description and structural segmentation / А. С. Мазинов, И. К. Вазиновская // Труды научно-практической конференции «Актуальные проблемы гуманитарных наук (20 мая 2015 г.). – Евпатория, 2015. – С. 130–135.
5. Сейдаметова, Н. С. «Къырымтатар фразеологиясынынъ эсаслары» монографиясы акъкъында / Н. С. Сейдаметова // Йылдыз. – 2013. – № 2. – С. 91–92.
6. Сейдаметова, Н. С. Проблемы морфемики и словообразования в лингвистических трудах Бекира Чобан-заде / Н. С. Сейдаметова // Східний світ. – 2014. – № 1. – С. 71–75.
7. Эмирова, А. М. Лингвистическая концепция Бекира Чобан-заде / А. М. Эмирова // Чобан-заде Б. Къырымтатар ильмий сарфы / сост. : А. М. Эмирова, Н. С. Сейтягьяев ; под общ. ред. А. М. Эмировой. – Симферополь : Доля, 2003. – 240 с.
8. Yüksel, Z. Kırım Türkçesinde ol- yeterlik fiili / Z. Yüksel // Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı. – 2001. – № 6 (12/1, Güz/I). – S. 417–425.
9. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında «Dep» yapısı ve işlevleri / Z. Yüksel // Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi. – 2006. – № 20. – S. 36–48.
10. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında DEP Kalıbının oluşumu ve fonksiyonları / Z. Yüksel // TİKA I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri. – Ukrayna, 2004. – S. 60–66.
11. Yüksel, Z. Kırım Türkçesinde «(-Di)» ekinin kalıplaşması / Z. Yüksel // Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi. – 2006. – № 20. – S. 49–58.
12. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında -A Zarf fiil eki ve fonksiyonları / Z. Yüksel // TİKA I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri. – Ukrayna, 2004. – S. 48–53.
13. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında «-a/-y ber-» tasviri fiilinin işlevleri / Z. Yüksel // Kırım Tatarlarının Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu. – 15-17 Ekim, 2012. – Ukrayna-Simferopol. – S. 25–31.
14. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında Gelecek Zaman İfadesi Veren Sıfat Fiiller / Z. Yüksel // Emel. – 1998. – № 225. – S. 25–31.
15. Yüksel, Z. Bekir Sıtkı Çobanzade ve Eski Türkçe / Z. Yüksel // Emel. – 1994. – № 205. – S. 9–11.
16. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında Geniş Zaman İfadesi Veren Sıfat-Fiiller / Z. Yüksel // Emel. – 1997. – № 222. – S. 22–34.
17. Yüksel, Z. Kırım Tatarcasında «Kadın» İle İlgili Söz Varlığı / Z. Yüksel // XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. – 25-28 Eylül, 2018. – Varşova – Polonya. – S. 154–159.
18. Yüksel, Z. Sürgünde Canlanan Kırım Tatar Edebiyatı – İdris Asanin / Z. Yüksel // 2. Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi. – 7-8 Aralık, 2018. – Antalya, Türkiye. – S. 291–294.
19. Yüksel, Z. Kırım Tatar Sarayında Kadınlar İçin Kullanılan Unvanlar / Z. Yüksel // XIV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. – 26-27 Eylül, 2019, Baku – Azerbaycan. – S. 657–665.
20. Yüksel, Z. Polatlı Kırım Türkçesi ağzı / Z. Yüksel. – Ankara : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1989. – 228 s.
21. Yüksel, Z. Kırım Tatar Türkçesi Grameri. Ses ve Şekil Bilgisi / Z. Yüksel. – Ankara : Semih Eğitim Kültür Yay., 2005. – 526 s.
22. Yüksel, Z. Kırım Tatar Türkçesi / Z. Yüksel // Ercilasun A. B. Türk Lehçeleri Grameri / Ahmet Bican Ercilasun. – Ankara : Akçağ Yayınları, 2007. – S. 811–882.

Ганиева Э. С., Сейдаметова Н. С.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2021. – № 1 (5). – С. 34–42.

 1,671 Просмотров,  4 views today