Аннотация. Макъаледе къара / беяз сыфатларнынъ градуаль мунасебетлери бакъыла. Ренк бильдирген лексик-семантик группасынынъ меркезий элементлернинъ маналары тайин этиле. «Къара» чокъманалы сыфатнынъ он беш лексик-семантик варианты бельгилене. «Беяз» сыфатнынъ исе тек алты манасы къайд этиле. Къыймет кесюв джедвелинде ерлештирильген лексемалар тайинлене. Земаневий къырымтатар тилинде къайд этильген сыфатларнынъ градуаль семантикасы ве оларнынъ ишлетюв хусусиетлери талиль этиле.

Анахтар сёзлер: сыфат, ренк бильдирген сыфатлар, лексик-семантик группа, градуаль мунасебетлер, къырымтатар тили.

Градуальные отношения прилагательных къара / беяз

Аннотация. В данной статье рассматриваются градуальные отношения прилагательных къара / беяз, относящиеся к лексико-семантической группе имён прилагательных со значением цвета. Выявляются градуальная семантика и особенности функционирования указанных прилагательных в современном крымскотатарском языке. Установлено, что прилагательное «къара» многозначно. Данная лексема имеет пятнадцать лексико-семантических вариантов, которые образовались в результате метафоризации. Прилагательное «беяз» используется только в шести значениях.

Ключевые слова: крымскотатарский язык, имя прилагательное, лексико-семантическая группа, градуальные отношения.

Меселенинъ къоюлувы. Земаневий тильшынаслыкънынъ энъ муим меселелеринден бири бу лексик теркибини огренмектир. Градуаллештирюв даа терен огренильмеген, демек бойле ишлер къырымтатар тили лексикасы ичюн бугунь керекли ве гъает муимдир. Тилимиз ичюн бу суальнинъ назарий ве практик огренильмеси эм ильмий, эм де практик джеэтлериенден пек эмиетли.

Эдебиятнынъ талили. Градуаллештирюв анъламы Э. Сепир [3] тарафындан ишлетильген ве кирсетильген эди. Къырымтатар тилинде къара / беяз сыфатлары акъкъында базы малюматны А. Меметовнынъ ишинде тапа билемиз [2].

Макъаленинъ макъсады къара ве беяз сыфатларнынъ семантик хусусиетлерини ве градуаль мунасебетлерини косьтермектир.

Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы. Э. Сепир [3] параметрик аляметлерини талиль эткенде, шуны къайд экен эди: эр бир ольчю ве сайы терминлерде ифаделенген микъдар акъкъында фикир юрьсетюв, градуаллештирюв ве градация джедвели (къыймет кесюв джедвели) акъылында фикир юрьсетювини козьде тута [3, c. 43]. Градация араштырылгъан объектлернинъ тенъештирюв процессидир. Шу объектлернинъ аляметлери къыймет кесюв джедвелинде ерлеше. Градация джедвели «чокъча» ве «азджа» анъламларнынъ тертип этильген бир сырасыдыр. Э. Сепирнинъ къайд этювине коре, градуаллештирюв къыймет кесюв джедвели боюнджа сыфатнынъ манасыны тайин эте. Ондан да гъайры, Э. Сепир «башлангъыч нокътасыны» (точка отсчёта) анъламыны кирсете, о, аляметининъ дереджесини тайин этмек ичюн кереклидир. Амма Н. Д. Арутюнова [1] къыймет кесювининъ экспрессив семантикасы анълам оларакъ бакъамагъа яни сёйлейиджининъ адиселерине, вакъиаларына алякъасыны акс этмесини теклиф эте. Шунынъ ичюн градация джедвели тизильгенде тек башлангъыч нокътасы козь огюне алынмай, сёйлейиджининъ нокъта-и назары да алына, ве бу, эльбетте, градуаллештирильген маналаргъа бир динамиканы къоша [4].

Ренк маналы лексика яшайыш тарзыны, тарихыны, халкъ адетлерини (къырымтатарларнынъ) корьгезме вастасынен акс эте. Бойле миллий табийлик эр заман тильшынасларнынъ дикъкъатыны джельп эте эди. Къырымтатар тилинде «ренк» анъламы озек сыфатлары иле керчеклеше: къара, беяз / акъ, кок, сары, ешиль, къызыл.

Къара ве беяз ренклери эсас ерини алалар. Къырымтатар тилинде оларнынъ эмиети пек буюк. Къара – тон, объекттен ярыкъ акъымынынъ олунмамасы. Къара ренки ахроматик ренкидир, яни беяз ве боз ренклери киби, тюс чешити дегиль.

Къара ренки ерни, къаранлыкъны, олюмни бильдире биле. С. М. Усеиновнынъ лугъатында [5] «къара» лексеманынъ бойле маналары къайд этиле: 1. къара булут, къара сачлы; 2. къара къыз (смуглый); 3. къара куньлер; 4. къара юрекли; 5.ер манасында; 6. къарада ве сувда яшагъанлар; 7.сырт, шималь манасында;8. Къара денъиз, Къара дагъ (балабан манасында).

Земаневий къырыматар тилинде къара сыфаты невбеттеки маналарда къулланыла:

1) куенинъ, комюрнинъ тюслери я да куе, комюр тюслерини бильдирген ренк; манадаш сёз: сия; антонимлер: беяз / акъ, меселя: Джеваирнинъ козьлери огюнде ири къара мермер устюнде, элинде тюфеги, огге ынтылгъан аскер пейда олды (У. Э.). Эвнинъ арт диварында, юксекче бир ташнынъ узерине, тертипсиз алда, къара зифт яхшы этип аялангъан эди (У. Э.);

2) эсмери, къою тюслю, адий тюске коре даа зияде къою ренк; антоним: ярыкъ / айдын / рушен / муневер, мисаль: Ай, къара къыз, къара къыз, Башынъ сачынъ тара къыз (Йыр);

3) къара тенли (ыркъ (раса) алямети), мисаль: къара ыркъ, къара тенли;

4) ягъыз, къара (айван тюсю); манадаш сёз: сия, меселя: къара / ягъыз ат ‘вороная лошадь’;

5) къаранлыкъкъа далгъан, ярыкъсыз (меджазий мана); чатырман; синоним: талдалы, мисаль: къара орман;

6) кирли, бир шейнен булашыкъ (меджазий мана); манадаш сёзлер: булашыкъ / чамурлы / кирли / мурдар / пис / чепель (кирли манасында); антонимлер: темиз / пак / пакизе / саф, мисаль: якъа къара олды;

7) сайгъысызлыкъ манада къулланылгъан (меджазий мана); манадаш сёз: агъыр; антоним: енгиль, мисаль: Находкиннинъ озю биле бир дефа ачувланып: «бу къара татар ишке пек алынды» дегени эшитильди;

8) къуванчсыз, аджыныкълы, агъыр (меджазий мана), мисаль: Дост къара куньде белли олур (Ат. с.); Къара хабер тез белли олур (Ат. с.); Итимал, Алимеде шимди юрегинде о агъыр куньлерден къалма къара къасеветни аджджы козьяшнен ювып ташлайджакъ оладыр (У. Э.);

9) менфий, фена (меджазий мана), мисаль: къара фикир; Эй, Раббим, къара юреклерден чыкъкъан якъыджы, зеэрлейиджи, ёкъ этиджи рузгярлар бу диярнынъ фиданыны, гондже-гулюни, ярашыгъыны къайдаларгъа учурып кетмекте?! (У. Э.);

10) ярамай ниетли, пахыл, видждансыз (меджазий мана), мисаль: Къальби къаранынъ иши де къарадыр (Ат. с.);

11) фукъаре, факъыр (меджазий мана), меселя: къара баджакъ (эскирген);

12) къатты, кескин, сувукъ (меджазий мана), меселя: къара къыш;

13) сырт, шималь, мисаль: Къара денъиз;

14) ер манасында, меселя: Къара ернинъ къарыны кенъ (Ат. с.);Эгильгенге – эгиль, башынъ ерге тийгендже, эгильмегенге – эгильме, тенинъ къара ерге киргенде (Ат. с.);

15) эсасен сувларнынъ ер тюбюнден чыкъмасыны анълата (озенлернинъ, чокъракъларнынъ адлары теркибинде расткеле), меселя: Къарасув – Альма озеннинъ къысмы олып Къарадагънынъ тарафындан башлана; Къара чокъракъ – къобадан чыкъкъан бир чокъракътыр;

16) къыйын, агъыр иш акъкъында, меселя: къара иш.

Беяз ренк эсас ренклерден биридир. Къырымтатар тилинде беяз сёзю тек бир, эсас манада къулланыла. Синоним оларакъ акъ сыфаты ишлетиле, антоними исе – «къара» лексемасы. С. М. Усеиновнынъ лугъатында [5] «акъ» лексеманынъ 5 манасы косьтериле. Япылгъан араштырмамызнынъ нетиджесинде невбеттеки маналарны къайд билемиз:

1) къарнынъ, сютнинъ, борнынъ тюсю киби ренк, меселя: Беяз отьмек де къара ерден чыкъа (Ат. с.);

2) чал, меселя: Чюнки, энди башында къарасындан зияде акъ сачы олгъан, аякълары агъыргъаны ичюн, толу вуджудыны азачыкъ о якъкъа-бу якъкъа ташлап юрген Февзие аптенинъ хастахане ашханесинде Къырымны анъмагъан куню ёкъ эди (У. Э.);

3) айдын, къуванчлы, бахтлы (меджазий мана), меселя: Акъ куньде агъарырсынъ, къара куньде къарарырсынъ (Ат. с.);

4) темиз, икметли, намуслы, виджданлы (меджазий мана); антоним: къара, меселя: Акъ севгенни халкъ север (Ат. с.); Акъ сёз агъувдан аджджыдыр (Ат. с.);

5) сувлар ер устюнде топлана (къар, ягъмур ярдымынен): Акъсув – беяз мергель арасындан чыкъкъан чокъракъ.

Сёз япылувы ярдымынен янъы лексик бирлемлер пейда олалар, бу бирлемлер башкъа кейфиет дереджесини ифаделейлер – ренк-алямет градуиллеше. Къара ве беяз ренклеринден даа бир къач сёз шекиллери пейда олалар. Олар ренкнинъ толу олгъаныны я да олмагъаныны косьтерелер. Къара ве беяз / акъ сыфатлары бойле «тюс чешити» сыфатларына нисбетен гипероним сайыла.

Къаралтым – базы бир, белли бир дереджеде къара.          -(л)тым аффикси сыфат хусусиетининъ зайыфлашмасыны бельгилей, япыджы негизде бильдирильген алямет толу дереджеде олмагъанынен характеризлене, меселя: Онынъ тек къаралтым, къалын, чызма къадар, бир тарафтан башкъа тарафкъа саллангъан бир бурны бар эди, ве филь онен бир шей япып оламай эди.

Къараджа – къара сыфатынынъ тенъештирюв дереджесинде олгъаныны косьтере. -джа – япыджы негизде бельгиленген сыфат, хасиет арткъач я да аз дереджеде олгъан манасындаки сыфатларны япалар, меселя: Онынъ сачларынынъ тюсю къараджа корюне.

Градуаллештирювнинъ ифаделенювинде сыфатларнынъ сёз текрарланувы яни редупликация (толу / толу олмагъан) интенсив шекильде де ишлетиле.

Сим-сия – «геджеден къара», толу олмагъан редупликация вастасынен япылгъан. Тар манада къулланыла. Сим- – сёзнинъ манасыны къуветлештирген къысым, меселя: Бу къоркъунч хабер бир къач кунь ичинде Анифенинъ багърыны ялынлы атешнен куйдирип, биринджи эвлят къуванчы корьмеге азырлангъан яш ананынъ сим-сия сачларына азап къыравы тюшюрген эди (Ю. Б.);Бириси тер-темиз, экинджиси сим-сия кир (У. Э.).

Къап-къара – пек къара манасында къулланыла. Толу олмагъан редупликация усулынен япылгъан, меселя: Баягъы вакъыт ойнап учкъан сонъ, башларынынъ тёпесинде къап-къара, балабан бир къуш корьдилер (И. К.).

Бем-беяз – беяз тюсюнинъ анъламыны къуветлештире, яни «энъ беяз» киби де къуллана биле, меселя: Сара бет-чырайына пек ярашкъан бем-беяз антерисинде, коклерге аваленмеге азырлангъан къуш киби, онынъ огюнде эди (Ю. Б.).

Ап-акъ – бем-беяз сёзю киби айны анъламда къулланыла, бир мананы бильдире, джумледе къуветлештирюв вазифесини беджере. Бусыфат толу олмагъан редупликация ярдымынен япылгъан, меселя: Онынъ айдан айдын дюльберлигине, пармакъларындаки юзюклерге, ап-акъ билеклериндеки алтын билезликлерге, бойнундаки джеваир ташлы ильванпулгъа тааджипленип бакъты (Ю. Б.).

Бундан да гъайры, беяз ренкининъ аз мананы бильдирген ренк адламалар —чиль аффикс ярдымы иле япыла. Акъчиль лексемасы антонимик мунасебетлерге кире, яни «къара» гиперонимнен «къаралтым» «тюс чешити» сыфатынен къаршы къоюв мунасебетлерине кире, меселя: – Директор элини сильтеп ташлады ве къаршысындаки бушлатлы, акъчиль сачлы адамгъа мураджаат этти (Ю. Б.); Сара кетсе де, онынъ эля козьлери, индже, акъчиль бети, чересиндеки шырын тебессюми Алимнинъ козьлерине синъип къалдылар (Ю. Б.); Онынъ акъчиль чересининъ ченъгелерине къызыл излер тюшип, эля козьлерини бирден гъайры табиий нефрет бийледи (Ю. Б.).

Градация принципине эсасланып къара ве беяз / акъ сыфатларындан япылгъан бирлемлерни болип бакъайыкъ:

a) къара / беяз, акъ сыфатларына энъ, эписинден ярдымджы сёзлер къошулувынен нормадан зияде олгъан сыфатлар япыла: энъ къара; нормадан зияде алтгруппагъа да къап-къара, сим-сия, къараджа, бем-беяз, ап-акъ, беязджа киби сыфатлар аит;

б) нормагъа етмеген алтгруппагъа акъчиль, беязчыкъ киби сыфатлар кире;

c) норманы бильдирген сыфатларны да къайд эте билемиз: къара / беяз; норма анъламыны бильдирген сыфатлар муим рольни ойнайлар. Градуаль мунасебетлерни козьге алып, невбеттеки схема боюнджа талиль этильген сыфатларны ерлештирдик (ресим 1).

Ресим 1. Къара / беяз сыфатлары.

Нетидже. Бойлеликнен, къара ве беяз ренклернинъ къырымтатар тилинде олгъан хусусиетлерини козьден кечирип, бу ренклерге тильджилер ве эдебиятшынаслар буюк къыймет кеселер, деп къайд эте билемиз. Къара ве беяз ренклернинъ чешитлерини ве шекиллерини эм тильде, эм де эдебиятта къуллангъанларыны коре билемиз.

Ренк бильдирген сыфатларнынъ градуаль мунасебетлерини талиль этип, бу сыфатларгъа мустакъиль номинатив функция аит олгъаныны къайд эте билемиз. Къара ве беяз сыфатлары озь бутюн семантик колеминен ренк бильдирген лексик-семантик группасына бутюнлей кирмей, тек бир де бир сегментнен. Бу себептен ренкни косьтерген сыфатларнынъ чокъусы чешит лексик-семантик группаларгъа кирмеси ве тешкиль этмеси мумкюн. Градуаллештирювни тек эсас манада къулланылгъан сыфатта козете билемиз.

Япылгъан тедкъикъат градуаллик киби феноменнинъ эсас хусусиетлеринен танышмакъ ичюн тек бир ынтылув ола. О, этрафтаки алемни вербаль акс этювде градациянынъ ролю ве имкянларына янъыдан къыймет кесмеге ёл бере.

Ат. с. – Аталар сёзлери

И. К. – Исаак Кая

У. Э. – Урие Эдемова

Ю. Б. – Юсуф Болат

ЭДЕБИЯТ

1. Меметов, А. Крымскотатарский язык. История изучения. Лексикология. Фонетика. Морфология : монография / А. Меметов. – Симферополь : КРП «Издательство «Крымучпедгиз», 2013. – 576 с.
2. Сэпир, Э. Градуирование / Э. Сэпир // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVI. – М., 1988. – С. 43–78.
3. Арутюнова, Н. Д. Типы языковых значений. Оценка. Событие. Факт / Н. Д. Арутюнова. – М. : Наука, 1988. – 341 с.
4. Терентьева, Е. В. Интенсификация прилагательных, обозначающих собственный признак предмета / Е. В. Терентьева // Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского. – 2015. – № 3. – С. 307–313.
5. Усеинова, С. М. Къырымтатарджа-русча-украиндже лугъат : 3 томлукъ лугъат / С. М. Усеинов. – Акъмесджит : Оджакъ, 2006.

Асанова З. А.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2021. – № 1 (5). – С. 22–28.

 1,703 Просмотров,  4 views today