Лексико-семантические особенности синонимического ряда child – бала
в английском и крымскотатарском языках

Аннотация. Макъаледе земаневий къырымтатар ве инглиз тиллеринде синонимия адисеси талиль этиле. Синонимлернинъ лексик-семантик хусусиетлери child – бала синонимик сырасы мисалинде бакъыла. Синонимик сырагъа кирген сёзлернинъ нутукътаки вазифеси бельгилене.

Анахтар сёзлер: къырымтатар тили, инглиз тили, синонимия, синонимик сыра, лексик-семантик хусусиетлер.

Аннотация. В статье анализируется явление синонимии в современном крымскотатарском и английском языках. Рассматриваются лексико-семантические особенности синонимов на примере синонимического ряда child – бала. Определяются особенности использования слов в речи, входящих в данный синонимический ряд.

Ключевые слова: крымскотатарский язык, английский язык, синонимия, синонимический ряд, лексико-семантические особенности.

Меселенинъ къоюлувы. Къырымтатар тилинде манадаш сёзлернинъ огренилюви гъает актуальдир. Тильнинъ бутюн байлыгъыны къулланмакъ ичюн сёзнинъ хусусиетлерини, онынъ маналарыны, башкъа сёзлернен мунасебетке кирмек ве олардан синонимик сыраларыны тешкиль этмек къабилиетлерини тедкъикъ этмек кереклидир.

Синонимлернинъ огренилюви эм лакъырды тили, эм эдебий тиль ичюн муимдир. Синонимлер нутукъ байлыгъыны арттырмакъ, тильни зенгинлештирмек ичюн хызмет экен васталардан биридир. Манаджа бири-бирине пек якъын олмакънен берабер, синонимлер, айны заманда, бир мананынъ тюрлю-тюрлю янларыны, корюнишлерини, бири-биринден башкъаджа ренклерини бильдирирлер.

У. Куркчининъ айткъаны киби, фикирнинъ там бир суретте берильмесини темин эткен васталардан энъ муими синонимлердир. Эдебий тиль синоним васталары системасынен зенгинлеше. Бу чокъ муреккеп бир система олып тильнинъ ифаделилик кучюни арттырыр [1].

Эдебиятнынъ талили. Къырымтатар тилинде манадашлыкъ меселеси бир сыра алимлер тарафындан огренильди. Олар арасында А. Меметовны, Р. Девлетовны, Л. Шабутованы, Э. Акъмоллаевны, Э. Ш. Меметованы къайд этмек мумкюн. Айдер Меметов тарафындан нешир этильген дерсликлерден «Земаневий къырымтатар тили» [2], Э. Акъмоллаевнинъ, Л. Алиеванынъ «Къырымтатар тили» китабында манадаш сёзлери акъкъында умумий малюмат тапмакъ мумкюн [3].

Айры дикъкъаткъа ляйыкъ А. Меметовнынъ синонимлерге багъышлангъан «Къырымтатар тилинде манадаш сёзлер» макъалеси. Бу иште муэллиф синонимлернинъ мана, тизилюв ве пейда олув джеэтинден терен тедкъикъини кечире [4].

Р. Девлетов 2002 сенеси къырымтатар тилининъ синонимик лугъатыны тертип эте ве манадаш сёзлернинъ сыраларыны къайд этювден гъайры, оларнынъ стилистик инджеликлерини де козь огюне алып, косьтере [5].

Л. Шабутованынъ манадаш сёзлерге багъышлангъан «Къырымтатар тилинде манадаш сёзлер» [6] ве «Къырымтатар тилинде манадаш сёзлернинъ пейда олувы» [7] киби макъалелери 2001 сенеси бастырылдылар.

Э. Ш. Меметованынъ къырымтатар тилинде услюбиет мевзуcына багъышлангъан «Къырымтатар тилининъ услюбиети», «Къырымтатар тилининъ услюбиети ве нутукъ медениетининъ эсаслары» [8] киби китаплары нешир этильди.

К. А. Усеиновнынъ, Э. С. Ганиеванынъ, Н. С. Сейдаметованынъ «Къырымтатар тили» дерсликлеринде синонимлернинъ чешитлери ве нутукъта къулланылувы акъкъында малюмат бериле [9].

Амма, малюм олгъаны киби, къырымтатар тилинде синонимлерге багъышлангъан терен, мукеммель тедкъикъий ишлер етерли дегиль ве шу сырада огренильген мевзунен багълы давалы меселелер чокъ расткеле.

Юкъарыда къайд эткенимизни козь огюне алып, къырымтатар тилинде бала синонимик сырасынынъ лексик-семантик хусусиетлерини инглиз тилинен тенъештиререк тедкъикъ этмеге макъсад къойдыкъ.

Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Child сёзю герман тиллерден келип чыкъкъан. Эски инглиз тилинде cild сёзю гот тилиндеки kilþei «womb», данимарка тилиндеки kuld «children of the same marriage» сёзлеринен багълана. Эски инглиз тилинде даа kiltham «ayouth, ofgentlebirth» сёзю бар эди, о cild сёзнинъ пейда олувыны бельгилей.

Инглиз тилинде child сёзюнинъ синонимик сырасы 37 бирлемден ибарет, ве бундан анълашыла ки, child сёзюнинъ концепти инглиз тилинде ве медениетинде муим ерни ала. Child сёзюнинъ синонимик сырасына бойле бирлемлерни кирсете билемиз: angel, ankle-biter, babe in arms, babe, baby, boy, brat, brood, cherub, daughter, descendant, gamin, girl, guttersnipe, infant, issue, junior, kid, lad, little one, minor, newborn, offspring, preteen, progeny, rug rat, schoolboy, schoolgirl, son, toddler, tot, tyke, urchin, young’un, youngster, orphan, madcap. Бу сыранынъ бирлемлерини фаркълы аляметлерге коре тасниф этмек мумкюн. Яшына коре бойле лексемалар къулланыла: baby – юрьмеге ве лаф этмеге даа бильмеген кучюк бала (The baby is just learning to crawl). Baby лексемасы даа бир конотатив анъламыны ташый – озюни кучюк бала киби алып баргъан, тюшюнмейип арекет эткен адам. Чокъусы алларда менфий манада къулланыла (Don’t be such a baby – you’ll get your turn). Newborn – янъы догъгъан бала ве айваннынъ баласы. Infant – ресмий нутукъта «кучюк бала» манасында къулланыла (A study of health problems that can affect young infants). Junior, minor – акъыл-балигъ олмагъан, чагъына етмеген бала (The nightclub was shut down for selling alcohol to a minor). Tot, kid – формаль олмагъан алларда «кучюк бала» манасында къулланыла (She has to leave early and pick up her kids at school). Preteen – 9-12 яшына къадар еткен балалар. Youngster – огълан я да къыз, манасына коре teenager сёзюне якъын келе. (The scheme is for youngsters between the ages of 10 and 16). Муим меселелернинъ даа бириси – баланынъ мустакъиль юрьмеси. Toddler – юрьмеге огренген бала. Адет узьре, бу сёз балаларнынъ бир-эки яшында олгъаныны бильдирмек ичюн къулланыла. Rugrat – сленг сёзю киби къулланыла, килим устюнде дёртаякълагъан, юрьмеге бильмеген, бир яшына етмеген кучюк бала. Rugrat сёзюне якъын, формаль олмагъан, менфий манада къулланылгъан даа бир сёз anklebiter – «дёртаякълагъан», «бирининъ бакъымында олгъан инсан». Babe in arms – юрьмеге даа бильмеген пек кучюк бала, мусбет манада къулланыла. Инглиз тилининъ лексикасында бала табиатынынъ хусусий чизгилерини айырыджа къайд этмек мумкюн. Cherub – догъру манада – «херувим» (къанатлы махлюкъ анъламында Инджильде къулланыла), ве метафорик манада – сёз динълеген ве дюльбер бала. Angel – яхшы, озюни мелек киби алып баргъан бала. Tyke – чая бала. Лакъырды нутукъта баланы тенбилемек ичюн дегиль де, онъа шефкъатлы мураджаат этмек ичюн къулланыла. Brat – тербиесиз ве синъирлендирген бала. Urchin – сёз динълемеген, чокъусы алларда фукъаре сокъакъ баласы. Son, daughter, descendant, offspring, progeny лексемалар бала бир де бирининъ эвляды олгъаныны косьтерелер. Brood – чокъбалалы аиле мананы бильдире, лакъырды тильде къулланыла.

Синонимик сыранынъ ичинде бойле алынма бирлемлерни къайд этмек мумкюн: ankle biter – (там манасы «тобукъларны тишлеген») Австралия тилинден алынма сёз бирикмеси; gamin ве gamine – сокъакъларда быралкъыланып юрьген бала, франсыз тилинден алынма сёз. Башындан gamine сёзю urchin сёзюнинъ манасына якъын келе эди, амма gamine сёзюни ХХ асырларда назик, бираз огъланларгъа ошагъан къызларгъа айтып башладылар [10, с. 77].

Бала концепти къырымтатар тилинде де пек муим олгъаныны коремиз. Бала сёзюнинъ синонимик сырасы 47 бирлемден ибарет: бала, эвлят, чоджукъ, явру, бебек, сабий, бебей, янъы догъгъан бала, эмчек, кокюс баласы, къучакъ баласы, къундакъ баласы, уфакъ бала, сюйреклениджи, ушакъ, осьмюр, осьмюр огълан, осьмюр къыз, къыз бала, огълан бала, къызчыкъ, огъланчыкъ, генч, чагъына етмеген, акъыл-балигъ олмагъан, етим, оксюз, эвлятлыкъ, эвляткъа алынгъан бала, кендже, кичик, мектеп чагъына еткен бала, мектеп баласы, мектепли, заде, ярамаз, чая, баштакъ, керата, айлаз, зыпкъын, мелек, чипче, бала-чагъа, субьян, яш балалар, сабий-субьян.

Баланынъ яшына коре бойле лексемалар къулланыла: янъы догъгъан бала; эмчек, кокюс баласы; къучакъ баласы, къундакъ баласы, сабий, бебей – дёртаякъламагъа бильмеген; уфакъ бала; ушакъ, осьмюр – 11–15 яшына еткен бала; генч – осьмюрлик ве етишкинлик чагъы арасында булунгъан инсан; мектеп чагъына еткен бала – 6-7 яшына еткен бала, мектеп баласы, мектепли – 6–18 яшына еткен бала; чагъына етмеген, акъыл-балигъ олмагъан – 18 яшыны даа толдурмагъан бала; заде – (муреккеп сёзлерде) бир де бирнинъ огълу (Шемьи-заде, Лятиф-заде), етим, оксюз – ана-бабасыз (къорантасыз) къалгъан бала; эвлятлыкъ, эвляткъа алынгъан бала – догъма башкъасынынъ эвляды олып, янъы къорантагъа тюшкен бала. Къырымтатар тилининъ лексикасында бала табиятынынъ хусусий чизгилерини айырыджа къайд этмек мумкюн. Мелек – озюни яхшы алып баргъан бала; ярамаз, чая; баштакъ; керата, айлаз. Чипче – яшына коре уфакъ кевдели бала. Кендже, кичик – бир аиледе энъ кичик бала. Шиве сёзлери арасында дженюп шивесине аит лексемаларны къайд этмек мумкюн: чоджукъ, явру, бебек. Джыныс категориясыны ачыкъ-айдын ифаде эткен синонимлерни айырыджа къайд этмек мумкюн: огълан бала, огъланчыкъ, осьмюр огълан; къыз бала, къызчыкъ, осьмюр къыз. Бала сёзюни чокълукъта косьтермек ичюн бойле лексемалар къулланыла: бала-чагъа, субьян; яш балалар, сабий-субьян.

Нетидже. Сhild – бала синонимик сырасынынъ талилинден корюне ки, инглиз ве къырымтатар тиллеринде синонимлернинъ умумий категорияларыны къайд эте билемиз. Биринджиден, сhild – бала сёзюнинъ синонимлерини баланынъ яшына коре больмек мумкюн, бойлеликнен къырымтатар ве инглиз тиллери арасында параллель кечирмек мумкюн: ингл. babeinarms ве кърт. Къучакъ баласы, къундакъ баласы – юрьмеге даа бильмеген пек кучюк бала; ингл. teenager ве кърт. осьмюр, ушакъ – 11–15 яшына еткен бала; ингл. junior, minor ве кърт. чагъына етмеген, акъыл-балигъ олмагъан – 18 яшыны даа толдурмагъан бала; junior аиледе энъ кичик бала манасында къулланыла, ве къырымтатар тилинде айны анъламда кендже лексемасы къулланыла. Баланынъ табиятына коре бойле умумий лексемаларны къайд этмек мумкюн: ингл. angel, кърт. мелек – озюни яхшы алып баргъан бала; ингл. madcap, и кърт. ярамаз, чая, баштакъ, керата, айлаз, зыпкъын. Ингл. оrphan ве кърт. етим, оксюз – ана-бабасыз (къорантасыз) къалгъан бала.

Джыныс категориясыны ачыкъ-айдын ифаде эткен синонимлерини айырыджа къайд этмек мумкюн инглиз тилинде: boy, girl, schoolboy, schoolgirl, gamin, lad; къырымтатар тилинде къыз бала, огълан бала, къызчыкъ, огъланчыкъ, осьмюр къыз, осьмюр огълан. Сhild – бала синонимик сырасы семантикагъа коре бири-бирине бенъзеген пек чокъ лексемалардан ибарет, бойлеликнен сhild – бала концептнинъ номинатив сыкълыгъы ве онынъ актуаллиги бу миллетлернинъ лингвокультур джемиетинде муим ерни алгъаныны исбат эте.

ЭДЕБИЯТ

1. Куркчи, У. Фикир инджилери / У. Куркчи. – Симферополь : КъДжДММ «И. Гаспринский адына медиамеркез», 2016. – 128 с.
2. Меметов, А. М. Земаневий къырымтатар тили / А. М. Меметов. – Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2006. – 320 с.
3. Акъмоллаев, Э. Къырымтатар тили: Фонетика. Имля. Лексикология. Фразеология / Э. Акъмоллаев, Л. Алиева. – Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 1998. – 96 с.
4. Меметов, А. М. Синонимы в современном крымскотатарском языке / А. М. Меметов // Советская тюркология. – 1974. – № 5. – С. 16–22.
5. Девлетов, Р. Р. Къырымтатар тили синонимлери / Р. Р. Девлетов. – Симферополь : Доля, 2002. – 112 с.
6. Шабутова, Л. Къырымтатар тилинде манадаш сёзлер / Л. Шабутова // Йылдыз. – 2001. – № 3. – С. 136–143.
7. Шабутова, Л. Къырымтатар тилинде манадаш сёзлернинъ пейда олувы / Л. Шабутова // Йылдыз. – 2001. – № 6. – С. 134–144.
8. Меметова, Э. Ш. Къырымтатар тилининъ услюбиети ве нутукъ медениетининъ эсаслары : окъув къулланма / Э. Ш. Меметова. – Симферополь : Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2002. – 82 с.
9. Усеинов, К. Къырымтатар тили: Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография : алий окъув юртларынынъ студентлери ичюн дерслик / К. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Симферополь : КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты, 2008. – 208 с.
10. Карасик, В. И. Лингвокультурный концепт как единица исследования / В. И. Карасик, Г. Г. Слышкин // Методологические проблемы когнитивной лингвистики : сб. науч. тр. / под ред. И. А. Стернина. – Воронеж, 2001. – С. 75–80.

АБЛЯМЕТОВА С. М., САТТАРОВА С. Р.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания : журнал. – 2017. – № 1. – С. 5–10.

 1,524 Просмотров,  8 views today