Структурные особенности наречий
в крымскотатарском языке

Аннотация. Къырымтатар тилинде къулланылгъан зар-флар, эсасен, япма зарфлардыр. Макъаледе къырымтатар ти-линде ишлетильген асыл ве япма зарфларнынъ къурулыш хусу-сиетлери огрениле. Морфологик усулынен япылгъан зарфлар-нынъ чешитлери косьтериле.

Анахтар сёзлер: къырымтатар тили, асыл, япма зарфлар, саде зарфлар.

Аннотация. Наречия в крымскотатарском языке в основном являются производными. В статье рассматриваются непроизводные и простые производные наречия. Показан морфологический способ образования наречий.

Ключевые слова: крымскотатарский язык, непроизводные, производные наречия, простые наречия.

Меселенинъ къоюлувы. Баягъы вакъыт девамында тюркологияда зарфларнынъ япылувына чокъ дикъкъат айырылмады, шунынъ ичюн зарфларнынъ япылувы боюнджа олгъан малюмат аз огренильген деп, сайыла. Сёз япылувы, тильшынаслыкънынъ къысмы оларакъ, сёзнинъ къурулышыны ве къурулыш къанунларыны огрене.

Эдебиятнынъ талили. Сонъки йыллары тюркий грамматикаларында бу мевзу терен огренилип башланды. Белли тюркшынасларнынъ, шу сырада, Н. К. Дмитриев, Н. А. Баскаков, Э. В. Севортян, Ф. Г. Искаков ве башкъа алимлернинъ тедкъикъатларыны айыра билемиз. Къырымтатар тилинде зарфларнен багълы олгъан малюмат А. Самойлович, Б. Чобан-заде, Э. Къуртмоллаев, А. М. Меметовнынъ тедкъикъатларында коре билемиз.

Макъаленинъ макъсады – къырымтатар тилинде зарфларнынъ структурасыны ве япылув усулларыны огренмек.

Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Белли ки, зарфлар тюркий тиллерде исим, сыфат, сайы, фииль резервлеринден тешкиль олунгъан. Олар тюркий тиллернинъ чешит категориялары ярдымынен кенишленип чокълашса да, оларнен функциональ багъыны джоймайлар. Зарфлар, башкъа сёз чешитлерине коре, энъ кеч шекилленген мустакъиль сёз чешитидир. Бу процесс шимдики кунюмизгедже девам этип кельмекте.

Сёз япылув системасы дегенде, сёз насыл элементлерден тешкиль олунгъаны (тамыр, негиз, аффикслер), тильде къулланылгъан сёз структурасы (асыл ве япма сёзлер), сёз япылув (морфологик, синтактик) усуллары назарда тутула.

Къырымтатар языджыларнынъ эсерлерини козьден кечирсек, коремиз ки, зарфлар тилимизде чокъ ишлетиле. Меселя: Мында язда биле, баарь къокъусы келип тура. Къаршыда, булутлар ичинде Тянь-Шань котерилип тура. Янынъда кери къалгъан олса, онъа ярдым эт. Саба уянгъанда орталыкъ ярыкълангъан эди. Онъа бираз бакъып тургъан сонъ, бойнуна сарылып окюр—окюр агълады. Олар эвельде, помещикке чалышкъанда сыкъ-сыкъ якъа тургъанлар. Командир аркъадаш, узакъта бир шейлер корюне. Койлю урбалары, чарыкълар, онъунда наган, солунда исе къылыч, эписи еринде. Чокъ язмакъ, эрте кельмек, мында яшамакъ, тез чапмакъ, кеч уянмакъ, былтыр кельди.

Бу джумлелерни талиль эткенде фииль ифаделеген иш-арекетнинъ хусусиетини, ерини, вакътыны, алыны, тарзыны я да сыфат ифаделеген аляметнинъ аляметини бильдирген мустакъиль сёз чешитлерини айырдыкъ: мында, къаршыда, янынъда, саба, окюр-окюр, эвельде, узакъта, солунда, чокъ, аз, тез, кеч, былтыр. Корюне ки, бу лексемалар тизимине коре бир дегиллер. Меселя: Аз, кеч, тез – тамырдан ибарет олгъан зарфлар; окюр-окюр – эки тамырдан ибарет олгъан зарф. Буларны огренейик.

Биз А. М. Меметовнынъ таснифини талиль япып, зарфларнынъ морфологик структурасыны даа да терен огрендик. Къырымтатар тилинде зарфларнынъ эки чешитини айырмакъ мумкюн: саде ве муреккеп зарфлар [1; 2, с. 138].

1. Саде зарфлар. Саде зарфлар бир негизден ибаретлер. Оларнынъ эки группасыны айырмакъ мумкюн: а) тамыр (асыл) зарфлар (аз, кеч, тез), б) япма зарфлар, яни формаль косьтергичлернен япылгъан зарфлар (эрте, шимди).

2. Муреккеп зарфлар (тез-тез, бугунь, окюр-окюр).

Ишимизде саде зарфларнынъ къурулыш хусусиетлерини козьден кечиреджекмиз.

Тамыр зарфларны алайыкъ. Бугуньки грамматикаларда тамыр ерине асыл зарфлар термини ишлетиле. Къанун боюнджа, тамыр зарфларгъа эскиден къалгъан зарфлар менсюп ола. Земаневий асыл зарфларнынъ чокъусыны эски тюрк ядикярлыкъларында денъишмеген шекильде коре билемиз.

Генетик нокътаий назарына коре, зарфларнынъ чокъусы сёз япылувынынъ къадимий нетиджесини тасвир этелер. Лякин тильнинъ земаневий вазиетине бакъкъанда, бу зарфларнынъ тамырыны ве аффиксини бири-биринден айырып оламамыз. Шунынъ ичюн олар асыл зарфларына аиттир.

Белли алим А. Д. Шукюров тамыргъа ве аффикслерге болюнмеген зарфлар эвель япма олгъаныны къайд эте [3, с. 137].

А. Искаковнынъ фикрине коре, асыл зарфлар – бу къысымларгъа болюнмеген, бир шекильде ишлетильген зарфлардыр [4, с. 66].

С. Я. Гочияева исе къайд эте ки, земаневий тиллернинъ нокътаий назары тарафындан бакъсакъ, тамыр зарфлар айры морфемаларгъа болюнмей, янында бир де бир формаль косьтергичлери ёкъ, озь лексик-семантик ве грамматик хусусиетлерине коре тек зарф манасында къулланылалар [5, с. 51]. Бойлеликнен, къырымтатар тилинде де айры морфемаларгъа болюнмеген, формаль косьтергичлери олмагъан, лексик-семантик ве грамматик хусусиетине коре тек зарф манасында къулланылгъан зарфлар – тамыр зарфларыдыр. Тамыр зарфларнынъ эки чешитини айырмакъ мумкюн.

1. Тамыр зарфлары: аз, узакъ, чокъ, коп, тез, пек, кеч.

Эски тюрк ядикярлыкъларына багъышлангъан араштырмаларыны козьден кечирсек, корюне ки, зарф сёз чешити даа XI асырдан башлап пейда олгъан. Къырымтатар тилинде расткельген асыл зарфларнынъ чокъусыны Орхон ядикярлыкъларында, Махмуд Къашгъарлынынъ лугъатында, къадимий уйгъур, Кутадгу Билиг ядикярлыкъларында расткетирмек мумкюн. Бу зарфлар шимдики тильде кенъ къулланылгъан сёзлердир. Бу зарфларны бакъып чыкъайыкъ.

Къырымтатар тилинде ялы боюнда олгъан дюн лексемасы. Осман язувларында бу мананы XVI асырда расткетирмек мумкюн [6]. Кыпч.: tün, Махмуд Къашгъар.: tün.

Кеч къадимий уйгъур ядикярлыкъларында: ur keć boldү, Махмуд Къашгъарлы: keć ge:će вакъытыны бильдирген манада къадимий ядикярлыкъларында расткетиремиз. Махмуд Къашгъарлы: geće; Кутадгу Билиг: kece jatty; къырымтатар тилинде: Мусафирлер кеч ятты.

Коп – умумтюрк сёзю: эски-тюрк. кёп, казах. кёп, къыргыз кёп. Къырымтатар тилинде коп сёзю шималь шивесинде къулланыла: Тойгъа коп киши кельди.

Чокъ огуз тиллерде сыкъ расткеле. Къырымтатар тилинде чокъ зарфынынъ функциясы буюктир. Меселя: чокъ агълады, чокъ чапты, чокъ ашады.

Кеч – умумтюрк сёзю. Земеневий ве эски тюрк тиллеринде чокъ расткеле. Эски.-тюрк. кеч, азерб. гедж, каз. кеш, къырымтат. кеч. Меселя: Бугунь сиз пек кеч кельдинъиз, къоркъмадынъызмы?

Э. В. Севортяннынъ фикрине коре, геч негизи эски-тюрк кеч (кечмек) мананен багълыдыр [7, с. 51]. Шимдики тюркий тиллерде кеч (кечмек)фиили чокъ расткеле. Бу эки негизнинъ семантикасы бири-бирине кече: кечмек – кечкен – кеч.

Тез – асыл зарфы. Онынъ негизи бир къач тюркий тиллерде ишлетиле. Къырымтатар тилинде де тез зарфы кенъ ишлетиле. Меселя: Азиз тез чапты.

2. Тамыр зарфларнынъ экинджи чешити.

Тарихий бакъымындан япма олгъан, лякин земаневий къанунларына коре къысымларгъа болюнмеген зарфлар: шимди, эрте, энди, юкъары, анда, мында. Буларны бакъып чыкъайыкъ.

Къырымтатар тилинде олгъан энди лексема ‘эки компонент-тен япылгъан: эн-ди, диахроник тарафындан бакъыла. Меселя: Энди оларгъа да къайтмакъ керек. Энди арадан чокъ йыллар кечти.

Биринджи бу лексема орхон ядикярлыкъларында расткеле amty, Махмуд Къашгъарлы: amty, С. Cum. emdi, indi, s-indi.

Тюркий тиллерде: кбалк., караим., ног., узб., тат. энди; азерб. инди, ккалп. енди, алт. эмди, тур. имди, гагаузск. инди. Къырымтатар тилинде шимди эдебий тильде, шиведе шинди ишлетиле.

Къырымтатар тилинде эрте зарфы чокъ ишлетиле.Меселя: Анифе саба, эр кунькиси киби, эрте уянды.

Даим – къырымтатар тилинде пек сыкъ расткельген зарфтыр. С. А. Гочияева даим зарфы тюрк тиллерине хас олгъан сёзюдир деп, сая [5, c. 45].

Къырымтатар тилинде къулланылгъан лексема: уйле, уйле вакъты, уйле вакътында. Бу лексема Ибн Муханныда öjle киби къулланыла.

Былтыр – бу сёз кечкен йыл манасыны анълата. Махмуд Къашгъарлыда XI асырда buldur киби ишлетиле [6]. Къырымтатар тилинде – былтыр. Меселя: Былтыр ягъмур бир септирип кечкен эди.

Къырымтатар тилинде асыл зарфлар сырасына алынма зарфлар да кирсетиле. Меселя: аджеба, базан, шахсен, вира, пияде, догъру.

Япма зарфларыны талиль эткенде, биз оларнынъ семантик ве морфологик тарафындан дигер сёз чешитлеринен багъланып кельгенини сечемиз. Асылында, къырымтатар тилиндеки зарфларнынъ чокъусы япма зарфлардыр. Меселя: бирге, бошуна, къыскъаджа, къырымтатарджа… Тюркий тиллерде бутюн лексик бирлемлер (тамыр сёзлерден гъайры) япма деп сайыла. Тамырдан ве сёз япыджы аффикстен ибарет олгъан зарфларгъа япма зарфлар дерлер [8, c. 12]. Япма зарфларнынъ бойле хусусиетлери бар: 1) оларны айры морфемаларгъа больмек мумкюн; 2) япма зарфлар асыл негизге таби олалар; 3) япма негизнинъ манасы тертиптеки олгъан морфемаларнынъ маналарындан келе.

Къырымтатар тилинде къулланылгъан япма зарфлар эм алынма, эм де къырымтатар тилинде ишлетильген негизлерден тешкиль олуна. Оларны Орхон ядикярлыкъларында расткетирмек мумкюн.

Язда. Бу лексема эски-тюрк Орхон ядикярлыкъларында ишлетильди, Кюль Тегин ядикярлыгъында – jazyŋa ишлетиле. Махмуд Къашгъ.: jaz ишлетиле, лякин «йылнынъ биринджи болюги» манасында да къуллана [6, с. 73].

Къышын, къышта. VIII асырдан Орхон ядикярлыгъында ишлетиле: qүšүn; Махмуд Къашгарлыда: qүš.

Къырымтатар тилинде язда, къышта, кузьде шекили ишлетиле. Меселя: Язда йылан корьген – къышта аркъандан къоркъкъан.

Кузьде. Орхон ядикярлыкъларында küzle киби къулланыла. Махмуд Къашгъарлыда küz. Къырымтатар тилинде: Кузьде лескернен ер къазамыз.

Куньдюз. Берильген негиз архаик олгъан kün негизинден япылгъан. Бу лексеманы биринджи язма ядикярлыкъларында корьмек мумкюн. Эсасен, ярыкъ олгъан вакъытыны бильдирген манада къулланыла. Фразеологик бирлемлерде kün batsqү киби ишлетиле. ‘кунеш отургъан ер‘. Къырымтатар тилинде: куньбаты вакътында. Тенъештиринъиз: къад. уйг.: kündüz, Махмуд Къашгъарлы: kündüz ‘кунеш олгъан вакъыт‘ [6, с. 78]. Къырымтатар тилинде куньдюз чокъ расткельген лексема. Меселя: Бизге куньдюз келинъиз.

Шимдики вакъытта кимер аффикслер аз къуллана башлады ве бир къач сёзде сакъланып къалды. Меселя: —дюз аффикси тек кунь+дюз зарфында сакъланып къалды: Туварчыгъа бир къызы куньдюз къачты.

Адий япма зарфларнынъ мейдангъа келювини козьден кечирейик. Сёзлернинъ тамырына аффикслер къошулып япылгъан усулгъа морфологик усул дерлер.Аффикс ярдымынен япылгъан зарфлар тамырдан ве сёз денъиштириджи ялгъама ярдымынен мейдангъа келе. Бу аффикслерни тамырдан айырмакъ енгиль ве оларнен дигер зарфларны япмакъ мумкюн ола. Къырымтатар тилинде исимлернинъ, сыфатларнынъ, замирлернинъ, зарфларнынъ тамырына я да оларнынъ негизине чешит аффикслер къошулып, сёзнинъ манасы умумий денъише, ве бу янъы сёзлер зарф группасына къошула. Сёз япув форманты эм янъы сёз япа, эм де айры грамматик сыныфларгъа боле. Къырымтатар тилинде бойле аффикслерни продуктив, продуктив олмагъан, архаик аффикслерге айырмакъ мумкюн. Зарф япыджы аффикслерден энъ продуктив ве чокъ къуллангъан булардыр:

-ча, -че, -джа, -дже: къырымтатар-джа, рус-ча, къыскъа-джа, янъы-джа, инсан-джа, сен-дже, сизлер-дже;

-джасына, -джесине, -часына, -чесине: къараман-джасына, аркъадаш-часына;

-нен: зорнен.

Продуктив олмагъан аффикслер:

-лай(ын), -лей(ин): саба-лайын, гедже-лейин, акъшам-лайын;

-н, -ин, -ын: эрте-н, къыш-ын, яз-ын, куньдюз-ин, куз-юн, сабахтын;

-ына, -ине: узун-ына, бош-уна, терс-ине;

-лап, -леп: авуч-лап, афта-лап, уфакъ-лап, гедже-леп;

-лай аффикси; бу аффикс пек сийрек къулланыла; шиведе расткетирмек мумкюн: булай, джаявлай.

Архаик аффикслер:

-ары, —ери: ич-ери, тыш-ары;

-гъана аффикси. Сийрек къулланыла. Тек къырымтатар тилининъ шивелеринде расткетирмек мумкюн: аз-гъана.

Бойлеликнен, земаневий къырымтатар тилинде зарфлар структурасына коре саде ве муреккеп ола билелер. Зарфларнынъ чокъусы япма зарфлардыр. Саде япма зарфлар эсасен морфологик усулынен япылалар.

ЭДЕБИЯТ

1. Меметов А. М. Земаневий къырымтатар тили / А. М. Меметов. – Симферополь : Къырымдевокъувпедагогиканешрияты, 2006. – 320 с.
2. Меметов А. М. Крымтатарский язык : в 2-х частях / А. М. Меметов, К. Мусаев. – Симферополь : Къырымдевпеднешир, 2003. – Ч. 2. Морфология. – 288 с.
3. Шукюров А. Д. Первообразные наречия в азербайджанском языке / А. Д. Шукюров // Тюркологический сборник / Ан СССР Ин-т востоковедения. – М. : Наука, 1966. – С. 137–145.
4. Исхаков Ф. Г. Грамматика тувинского языка / Ф. Г. Исхаков, А. А. Пальмбах. – М. : Изд-во восточной литературы, 1961. – 472 с.
5. Гочияева С. А. Наречие в карачаево-балкарском языке / С. А. Гочияева. – Черкесск : Карачаево-черкесское отделение Ставропольского книжного издательства, 1973. – 119 с.
6. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. – 2-е изд., доп. – М. : Наука, 2001. – 822 с.
7. Севортян Э. В. Словообразование в тюркских языках / Э. В. Севортян // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. 2. – М., 1956. – С. 32–328.
8. Проблема словообразования в тюркских языках. – Казань : Фикер, 2002. – 368 с.

АДЖИМАМБЕТОВА Г. Ш.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания : журнал. – 2017. – № 1. – С. 10–15.

Фото: МБОУ СОШ № 3 г. Судак

 1,551 Просмотров,  8 views today